شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پورامینی گفت: آیت‌الله شاهرودی یک فقیه تمام‌عیار بود و اِشراف خوبی بر این دانش داشت. ایجاد کرسی تدریس خارج فقه، ارائه طرح و تدوین دائرهالمعارف فقه اسلامی و طرح بحث مهم و کاربردی «مهندسی فقه» که اوج نبوغ و نوآوری استاد را نشان می‌داد، ازجمله کارهای برجسته ایشان در حوزه فقه است.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی؛ رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، دوشنبه سوم دی‌ماه ۹۷، پس از دوره‌ای تحمل بیماری، در سن ۷۰ سالگی دار فانی را وداع گفت. از وی ده‌ها عنوان کتاب در زمینه‌هایی همچون فقه و اصول و مسائل حقوقی برجای مانده است.
به این مناسبت در گفت‌وگو ایبنا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر پورامینی؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و استاد حوزه که از شاگردان رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام بود، درباره شخصیت علمی، آثار و ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله هاشمی شاهرودی به گفت‌وگو نشسته است.
مرحوم آیت‌الله شاهرودی ازنظر علمی و پژوهشی چگونه شخصیتی بود؟
پورامینی: درگذشت استاد برجسته حوزه آیت‌الله هاشمی شاهرودی غم‌بار بود و به واقع رحلتش ثلمه‌ای برای نظام و حوزه تلقی می‌شود و جبران‌ناپذیر است.
آیت‌الله شاهرودی یک نابغه علمی بود. نوع و مدت تحصیل و همچنین اساتیدی که با آنان اُنس علمی داشت، نشانگر نبوغ اوست؛ ایشان در ۱۸ سالگی دوره سطح را تمام کرد و وارد درس خارج شد و از همان ابتدا در نجف سه درس را شروع و در محفل علمی آیت‌الله صدر ، امام خمینی (ره) و آیت‌الله خوئی شرکت کرد. راهنمایی برخی از اساتید سطح وی که از شاگردان آیت‌الله صدر بودند در ارتباط علمی آقای شاهرودی موثر بود. معتقد بود شرکت در درس این سه استاد، با امتیازاتی که هریک از آنان داشتند، یک جو علمی طلایی‌ای را ایجاد کرده بود که این شرایط کمتر برای افراد جمع می‌شود و وی بیش از یک دهه در این محیط رشد کرد .
گویا بیشترین استفاده و بهره علمی را از شهید صدر برده است؟
پورامینی: آیت‌الله شاهرودی ۱۲ سال در درس آیت‌الله صدر شرکت کرد و یک دوره از اصول و مقداری از ابواب فقهی را نزد ایشان خواند و از شهید صدر اجازه اجتهاد گرفت درحالی‌که آیت‌الله صدر به هیچ شخصی جز این شاگرد برجسته اجازه اجتهاد کتبی نداده بود. وی درباره استاد خود معتقد بود که مهندسی علمی خوبی در بحث‌های فقهی و اصولی دارد.
جایگاه علمی ایشان در حوزه علمیه قم چگونه بود؟
پورامینی: آیت‌الله شاهرودی وقتی به ایران آمد، بخشی از فعالیت خود را به امور سیاسی و مبارزه با رژیم بعثی عراق گذاشت و بخش دیگر را نیز به فعالیت‌های علمی اختصاص داد. بهرحال به نوعی تربیت شده امام خمینی (ره) بود و امام شناخت خوبی از وی داشتند. آیت‌الله شاهرودی در بحث خارج فقه (از بیع تا اواسط بحث خیارات) ایشان شرکت کرده بود. در گفت‌وگویی که با مجله «پاسدار اسلام» داشت، بیان کرد: «بنده مقداری از درس امام در بحث بیع را نوشتم و همان‌جا در نجف خدمت امام عرضه کردم و ایشان بسیار خوشحال شدند. تقریرها را به آقای صدر هم نشان دادم و خیلی خوششان آمد. پس از اینکه بحث حکومت اسلامی امام شروع شد، جزوه‌ها را خدمت آقای صدر می‌بردم. ایشان بسیار مجذوب این جزوه‌ها شده بودند و یک روز در درس فقه خود مطرح کرد.»
امام خمینی در بدو ورود آیت‌الله شاهرودی به وی پیغام داده بودند که به درس و بحث ادامه دهند و حوزه را رها نکنند، لذا از همان روزهای نخست ورود به قم ، درس و بحث را در مدرسه فیضیه شروع کرده و در فقه مباحثی چون حدود، دیات و قضا، خمس، اجاره و مضاربه و یک دوره کامل اصول را تدریس و آن‌را تالیف و منتشر کرد. زمانی که مسئولیت مهمی در نظام را عهده‌دار شد هم، محفل علمی خود را استمرار بخشید و پس از پایان مسئولیت قوه قضائیه از سال ۸۸، فقه و اصول را در جوار شبستان امام خمینی (ره) در حرم حضرت معصومه (ع) تدریس می‌کرد و در سال‌های اخیر کتاب «الحج» را تدریس می‌کرد و این درس تا آذر ۹۶ ادامه یافت و بعد بیماری مانع ادامه درس شد.
مهمترین اثر آیت‌الله هاشمی شاهرودی از حیث ارزش علمی و محتوا کدام است و مهمترین ویژگی وی در علم فقه چه بود؟
پورامینی: آثار مکتوب متعدد علمی از آن مرحوم به یادگار مانده که یکی از مهمترین آن‌ها «بحوث فی علم الاصول» است و آیت‌الله هاشمی شاهرودی با انتشار این اثر فاخر، اندیشه و تفکر اصولی شهید صدر را در حوزه‌های علمیه به‌ویژه قم نشر داد.
آیت‌الله شاهرودی یک فقیه تمام‌عیار بود و اِشراف خوبی بر این دانش داشت؛ در این زمینه چند کار برجسته کرد: ۱- کرسی تدریس خارج فقه؛ این درس تا یک سال قبل از رحلتشان ادامه یافت و هنر وی آن بود که با قلم خود آن دروس را مکتوب و سپس منتشر کرد. ۲- دائرهالمعارف فقه اسلامی؛ طرح آن را به مقام معظم رهبری ارائه داد و با حمایت ایشان، این طرح بزرگ را اجرایی کرد؛ این دایره‌المعارف، مجموعه‌ای بی‌نظیر از آراء و نظرات فقها و مراجع نامدار شیعه با ترتیب الفبایی به زبان عربی است که برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع به رشته تحریر درمی‌آید و تاکنون ۳۸ جلد آن منتشر شده است.
با اِشراف معظم‌له، چند مجموعه مکتوب و نشریه فقهی نیز منتشر شد که ازجمله آن‌ها می‌توان به «فرهنگ فقه طابق مذهب اهل بیت (ع)»، «موسوعه الفقه الاسلامی المقارن»، «معجم فقه الجواهر»، «المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی (ره)» و فصلنامه «فقه اهل بیت (ع)» به زبان فارسی و عربی اشاره کرد.
نگاه ایشان به‌عنوان یک فقیه تراز اول حوزه علمیه قم به فقه شیعه چگونه بود؟
پورامینی: وی علم فقه را «اَشرف‌العلوم» می‌دانست، چون علم به مجموعه احکام دین مبین اسلام است و کل دین و یا معظم دین و احکام شرعى الهى در این علم بررسى مى‌شود که احکام و قوانین مربوط به همه شئون زندگى اسلام مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْدِ است و مشتمل بر دستورات و شریعت الهى و نظام‌هاى آسمانى براى اداره زندگى انسان‌ها است و همه زمینه‌ها و عرصه‌هاى زندگى انسان را چه فردى و چه اجتماعى ـ سیاسى ، اقتصادى، قضایى، امنیتى، خانوادگى و غیره ـ دربر مى‌گیرد و خداوند این‌ها را قرار داده تا عدالت جامع و همه‌جانبه و مصالح انسان‌ها احیا شده و راه سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها هموار شود، فلذا این علم «اَشرف‌العلوم» است.
آیت‌الله شاهرودی، فقه شیعه را ممتاز می‌دانست و بر این باور بود که هر چه منابع علم فقه ارتباط بیشتر و مستقیم‌ترى با صاحب شریعت داشته باشد، قهرا آن مذهب فقهى، اصیل‌تر و سالم‌تر از هرگونه دستبرد و تاثر از افکار بشرى مثل حدس و ظنون خواهد بود، زیرا اعتبار و اصالتش در استناد به وحى الهى و منابع مربوط به خود صاحب شریعت – قرآن کریم و سنت شریفه – است که در این زمینه بحمدالله هیچ مذهبى از مذاهب فقهى این غنا را به اندازه مذهب امامى، به لحاظ منابع کتاب و سنت دارا نیست. زیرا روایات ما که تا مدت ۲۵۰ سال از ائمه اطهار(علیهم‌السلام) صادر شده و همه آن‌ها به تصریح خود ائمه (علیهم‌السلام) سنت صادره از نبى اکرم (صلى الله علیه وآله) است، زیرا مى‌فرمودند: «ما آن‌ها را از پدرانمان با همان سلسله ذهبیه از جدمان رسول الله (صلى الله علیه وآله) نقل مى‌کنیم.»
آیا آیت‌الله شاهرودی نگاه نظام‌مند و سیستمی به فقه داشت؟
پورامینی: ایشان پس از تعطیلات نوروز سال ۹۳ در درس خارج فقه که موضوع زکات را به پایان برد، بحثی را با عنوان «مهندسی فقه» شروع و این بحث مهم و کاربردی را تا پایان اردیبهشت ارائه کرد. این جلسه درسی، نکات نغز و مهمی داشت و شاگردان این درس، اوج نبوغ و نوآوری استاد را می‌دیدند و رصد می‌کردند.
یکی از سرفصل‌های آن درس «غرض علم فقه» بود و آیت‌الله شاهرودی آن‌را به سه دسته عملى، علمى و دینى تقسیم کرد. در اثر عملی فقه به این نکته اشاره داشت که: «اثر عملى فقه یعنى احکام شرعى همه ابعاد و عرصه‌هاى زندگى انسان‌ها و همه قشرها و نسل‌هاى انسان‌ها را دربر مى‌گیرد و در همه این بخش‌ها احکام فقهى وجود داشته و جارى است و به‌دست آوردن احکام در همه این زمینه‌ها و عرصه‌ها و حیطه فردى، اجتماعى و خانوادگى وظیفه و نقش علم فقه است علاوه بر اینکه فقه، در این بخش‌ها نه تنها حکم تک‌تک اشخاص را مشخص مى‌کند، بلکه عهده‌دار احکامى که مربوط به جمع و کلان جامعه است نیز مى‌باشد. این نگاه، همان نگاه جامع و سیستمی به فقه است که به «فقه نظام» مشهور است؛ یعنى احکام اجتماعى و مجموعه مرتبط به هم از احکام را که از آن به‌عنوان نظام و ساختار تعبیر مى‌شود نیز شامل مى‌شود؛ مثل نظام قضائى، نظام اقتصادى، نظام سیاسى و نظام ادارى و غیره که لازم است از لابه‌لاى متون و منابع فقهى موجود استخراج شود و نقش فقیه در این موارد، استنباط این احکام و نظام‌ها است.
در متون فقهى ما بیشتر احکام فردى و مسائل آن دیده شده و به بحث نظامات پرداخته شده است؟
پورامینی: بحث سیاست و نظامات اجتماعى و احکام مربوط به حکومت و جامعه در فقه ما موجود است، مخصوصا بعد از پیروزى انقلاب اسلامى نیاز به آن‌ها وسیع‌تر و ابتلاء به آن شدیدتر شده، زیرا علم فقه است که مى‌تواند آن‌ها را استخراج کند و باید همه آن‌ها در علم فقه باب و فصل داشته باشند و عظمت و وسعت آن‌ها غرض از فقه را مشخص مى‌کند.
آیت‌الله شاهرودی تاکید داشت ازنظر عملى، غرض از فقه رسیدن به این امور مهمه و حیاتى است همچنین بیان حکم شرعى همه مستحدثات و موضوعاتى که جدیداً محل ابتلا واقع شده است، لذا از بُعد عملى دایره غرض از علم فقه وسیع است و در این موضوع تنها عمل یک فرد موضوع احکام فقهى نیست، بلکه نوع حکومت، نظام قضائى، جزائى اقتصادى، مدیریتى و غیره نیز مشمول مسائل فقهى است، بلکه آن‌چه مربوط به عرصه‌هاى علوم تجربى است نیز مشمول احکام فقهى است؛ مثل محیط زیست و احکام مربوط به آن که در محیط زیست چه نوع فعالیتى ممنوع و یا جایز است و همچنین احکام بین‌الملل، جنگ و سلاح‌هاى کشتار جمعى و مخصوصاً در علوم پزشکى که بسیار مسائل مستحدثه دربردارد که تجویز یا منع از آن، مسائل فقهى زیادى را دربرمى‌گیرد که در علم طب شکل گرفته است و اگر بخواهیم آن‌ها را جمع‌آورى کنیم به اندازه یک رساله عملیه حجیم خواهد بود و مشابه همین در علوم طبیعى دیگر هم موجود است که همه آن‌ها در شریعت و فقه اسلام حکم دارد.
امید است که شاگردان فاضل و رهروان صدیق استاد، در بسط و توسعه اندیشه‌های علمی ایشان به‌ویژه دانش فقه تلاش کنند.
