بازیابی اجتهادی مستندات «اخبارهم» در کتاب الخلاف شیخ طوسی

شبکه اجتهاد: چالش فرا روی حدیث پژوهان مدرن با رویکرد مطالعات حدیثی معاصر در مطالعه مسئله هجده از کتاب الحدود الخلاف، عدم اشاره شیخ طوسی به مفاد و مضمون مستندات حدیثی فتوای او است و برای پژوهشگران روشن نیست که احادیث مد نظر شیخ طوسی کدام است؟ زیرا شیخ طوسی فقط به تعبیر کلی و مبهم «واخبارهم» اکتفا کرده و از هرگونه ارجاع به مصادر این احادیث نیز اجتناب ورزیده است.

چالش اکتفای به تعبیر کلی و مبهم «واخبارهم» در مقام بیان ادله حکم، اختصاص به مسئله هجده کتاب الخلاف ندارد و کما بیش این چالش در شماری از مسائل کتاب الخلاف نیز وجود دارد لذا اتخاذ یک رویکرد علمی در مواجه با این چالش و داشتن یک الگوی روشمند و توجیه پذیر در حل آن ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

بازیابی اصطلاحی شناخته شده در گفتمان حدیث پژوهی مسلمین است و در سه گانه دانش‌های تخریج حدیث، فقه الحدیث و احیای میراث مفقود حدیثی کاربرد دارد. در پژوهش‌های حدیثی موضوع محور در دانش فقه الحدیث بازیابی در استخراج احادیث هم مضمون در تشکیل خانواده حدیث و تبیین روابط معنایی و تفسیری شبکه مفهومی احادیث کارآمد است.

محققان بازسازی کتب حدیثی مفقود کهن از بازیابی در احیای این آثار بهره‌مند هستند و احادیث را از مصادر پراکنده و کهن استخراج و در قالب کتاب حدیثی جدید عرضه می‌کنند. از گذشته تاکنون در دانش تخریج حدیث نیز بازیابی در تحقیق جوامع حدیثی کوچک و بزرگ برای استخراج متون حدیثی مشابه با اسانید مختلف از منابع متعدد، کهن و اصیل نقش آفرین است.

در هر کدام از این سه رویکرد پژوهشی فوق بازیابی حدیث سازوکار و فرایند خاص خود را دارد ولی در یک پیش فرض با یکدیگر اشتراک دارند: دسترسی پژوهشگر به متن حدیثی مبنا یا اطلاعات نزدیک آن. بدون این پیش فرض، هیچکدام از این دانش‌های سه گانه را توان آن نیست که حدیث موضوع بحث خود را بازیابی و استخراج فنی نماید؛ به عبارت دیگر بدون این پیش فرض، شروع پژوهش از مجهول تام خواهد بود که از نگاه فلسفه پژوهش انجام آن محال است.

تعریف معیار ما از بازیابی اجتهادی حدیث در این پژوهش عبارت است از:

استخراج متون و مصادر مستندات حدیثی – فتوای شیخ طوسی در مسئله هجده کتاب الخلاف به مثابه نمون آزمونی– بر پایه فرایند و و روش علمی است به گونه‌ای که نتیجه آن قابل توجیه و دفاع منطقی بوده و از اقناع علمی برخوردار باشد، صحت و دقت نظریه مستخرج از مستندات حدیثی – فتوای شیخ طوسی برای نمونه – را تایید نماید یا ضعف های احتمالی آن را نشان دهد.

بازیابی حدیث در این پژوهش علی‌رغم اشتراک در غرض و تا حدودی شیوه‌های بازیابی در دانش‌های سه‌گانه فوق در پیش فرض، فرایند، سنجه‌ها، …. با آنها تفاوت دارد.

پیش شرط بازیابی اجتهادی

بازیابی اجتهادی حدیث بر این پیش فرض ابتناء دارد که فقیه به مفاد یا متن مستندات احادیثی فتوای خود هیچ اشاره‌ای نکند، به عنوان کلی و مبهم اخبار یا احادیث در مقام بیان ادله فتوای خود اکتفا نمایند، به وجود این احادیث در جوامع حدیثی امامیه تصریح کند، شخص فقیه به این احادیث دسترسی داشته و حکم مسئله را از مفاد آنها استنباط کرده باشد. عطف به دامنه اصلی این پژوهش پیش شرط‌های بازیابی اجتهادی مستندات حدیثی مسئله هجده کتاب الخلاف –به عنوان نمونه آزمون بازیابی اجتهادی – عبارتند از:

‌أ. عدم اشاره شیخ طوسی به معنا، مفاد و مفهوم حدیث در متن فتوای مسئله هجده.

‌ب. اکتفای شیخ طوسی به عنوان کلی و مبهم «اخبارهم: احادیث امامیه».

‌ج. فقدان هر گونه قرینه در متن فتوای شیخ طوسی در ارجاع به الفاظ یا مصدر احادیث.

‌د. شهادت علمی شیخ طوسی به وجود اصل مستندات حدیثی در جوامع حدیثی امامیه.

‌ه. انتفای احتمال از بین رفتن یا مفقود شدن احادیث مد نظر شیخ طوسی در آثار امامیه.

‌و. ضعف یا ناکارآمدی بازیابی های نشر یافته از مستندات حدیثی کتاب الخلاف.

بیشتر بخوانید: بازیابی اجتهادی مستندات حدیثی فقه امامیه (۱) از اصول تا فرایند؛ مورد مطالعه: الخلاف شیخ طوسی: مسئله هجده کتاب الحدود