تاریخ‌ نگاری فقهی نقّاشی و مجسّمه سازی

تصویر یا ناقص است یا کامل، در هر صورت یا کاربرد عبادی دارد یا ندارد. این تقسیمات باعث گردیده است که فقهاء در حکم آن نیز اختلاف نظر داشته باشند. در این نوشته سعی می‌شود گزارش فشرده از آراء فقهاء نسبت به تمامی صورت‌ها ارائه گردد.

شبکه اجتهاد: تصویر گری در مجموع چهار فرض دارد: ۱- تصویر بدون جسم، از اشیاء بی جان. ۲- تصویر بدون جسم از اشیاء جاندار. ۳- تصویر همراه با جسم از اشیاء بی جان. ۴- تصویر همراه با جسم از جانداران.

بر این مجموعه باید افزود که تصویر یا ناقص است یا کامل، در هر صورت یا کاربرد عبادی دارد یا ندارد. این تقسیمات باعث گردیده است که فقهاء در حکم آن نیز اختلاف نظر داشته باشند.

دیدگاه اول: حرمت خصوص مجسمه جاندار

فقیهانی که قائل به این دیدگاه شده‌اند عبارتنداز:

 فاضل مقداد؛ وی می‌گوید: حرمت مجسمه دو شرط دارد: نخست اینکه جسم باشد، بنابراین مثل نقاشی‌هایی که بر دیوار یا پرده کشیده می‌شود، اشکالی ندارد؛ دوم اینکه جسم نشان دهنده‌ی صورت موجود جاندار باشد. دیدگاه شیخ طوسی و شیخ مفید و اکثر متأخرین همین است.[۱]

 محقق کرکی نیز از حامیان این نظریه است.[۲] ازدیگر قائلین به این قول می‌توان به:

 محقق اردبیلی[۳]،

 محقق سبزواری[۴]

 صاحب جواهر[۵]،

 ظاهر عبارت سیدعلی طباطبائی صاحب ریاض المسائل نیز همین قول است، هرچند ایشان اجتناب از تصویر جانداران، بلکه مطلق تصویر را مطابق احتیاط می‌داند.[۶]

 از معاصرین امام خمینی به همین نظر قائل است.[۷]

 از ظاهر کلام آقای خوئی نیز همین معنا قابل استفاده است.[۸]

 آقای تبریزی و آیت‌الله بهجت و آیت‌الله مکارم نیز به این نظر فتوا داده اند.[۹]

دیدگاه دوم: مطلق تصویر جانداران حرام است

فقیهانی که این قول را بر گزیده‌اند عبارتنداز:

 ابن ادریس در سرائر؛ وی می‌گوید: تمامی تصاویر اعم از مجسمه و نقاشی، مشروط بر اینکه مربوط به موجود جاندار باشد حرام است.[۱۰]

 شهید ثانی نیز می‌گوید: به نظر ما مطلق تصاویر جانداران حرام است.[۱۱]

 صاحب حدائق نیز همین دیدگاه را تأیید می‌ند.[۱۲]

 از عبارت مرحوم نراقی در مستند استفاده می‌شود که به این قول تمایل دارد.[۱۳]

 شیخ انصاری نیز به این نظر تصریح می‌کند.[۱۴]

 مرحوم سید احمد خوانساری در جامع المدارک نیز به این نظریه تمایل دارد.[۱۵]

 از معاصرین آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله بهجت به این نظر گراییده اند.[۱۶]

دیدگاه سوم: حرمت مطلق مجسمه سازی، اعم از جاندار و بی جان

فقیهانی که به این دیدگاه تمایل نشان داده‌اند عبارتنداز:

 شیخ مفید در مقنعه می‌گوید: ساختن مطلق مجسمه حرام است.[۱۷]

 سلار نیز می‌گوید: ساخت شمایل و مجسمه حرام است.[۱۸]

 محقق حلی در شرایع می‌گوید: برخی از کارها در ذات خود حرام است و یکی از آن موارد ساختن مجسمه است.[۱۹]

 علامه حلی در ارشاد الاذهان نیز همین تعبیر را دارد.[۲۰] وی در تذکره الفقهاء ضمن تأیید دیدگاهش در ارشاد و قواعد یک مورد را استثنا می‌کند، و آن فرضی است که صورت روی فرش یا در جایی باشد که زیر پا قرار گیرد.[۲۱]

 شهید اول نیز در دو کتابش همین دیدگاه را دارد.[۲۲]

دیدگاه چهارم: حرمت مطلق تصویر

فقیهانی که به این دیدگاه گراییده‌اند عبارتنداز:

 قاضی ابن براج؛ علامه حلی در مختلف از ابن براج عبارتی نقل می‌کند که ظاهرش حرمت مطلق تصویر است.[۲۳]

 ابو الصلاح حلبی در کافی نیز عبارتی دارد که ظاهراً مطلق تصویر گری را حرام می‌داند. وی می‌گوید:[۲۴]

 شیخ طوسی در نهایه نیز تصریح می‌کند که ساختن هرنوع شمایل، اعم از اینکه مجسمه باشد یا نقاشی حرام است.[۲۵]

 ابن براج در المهذب نیز همین تعبیر را د ارد.[۲۶]

 از معاصرین از فتاوی آیت‌الله گلپایگانی و

 آیت‌الله صافی این دیدگاه استفاده می‌شود.[۲۷]

دیدگاه پنجم: تفصیل بین مجسمه سازی، که مطلقاً حرام است و نقاشی، که در خصوص جانداران حرام است

فقیهانی که به این نظر گرایش نشان داده‌اند عبارتنداز:

کیدری در اصباح الشیعه، می‌گوید: ساختن بت، صلیب و هر نوع مجسمه و نقاشی (خصوص) حیوان حرام است.[۲۸]

سید جواد عاملی این دیدگاه را به شهید ثانی در حاشیه ارشاد، حاشیه میسی، ایضاح النافع، روض الجنان، باب صلاه روضه نسبت می‌دهد.[۲۹] هر چند برخی از مصححین مفتاح در پاره ای از این نسبت‌ها تردید کرده است. امّا از کلام خود ایشان استفاده می‌شود که قائل به حرمت مطلق مجسمه سازی و تصویر حیوان ذی روح است.[۳۰]

دیدگاه ششم: حرمت مجسمه جاندار کامل و حلیت ساختن مجسمه ناقص

شیخ انصاری این دیدگاه را مطرح و آن را به این دلیل ردّ می‌کند.[۳۱] که بر ناقص نیز تصویر صدق می‌کند و عرف لازم نمی‌داند که باید کامل باشد. هرچند برخی از محشین مکاسب این نظر را نمی‌پسندد و معتقد است که باید حیوان کامل باشد.[۳۲]

دیدگاه هفتم: نظریّه خاصّ آیت‌الله سیستانی

آیت‌الله سیستانی در مجسمه سازی تفصیلی خاص دارد. به نظر ایشان ساختن مجسمه جاندار حرام است، امّا نقاشی جاندار، و مجسمه و نقاشی غیر جاندار اشکال ندارد. تا اینجا با دیدگاه‌های قبل قابل انطباق است. امّا نکته ای که بر آن می‌افزاید این است که اگر ساختن مجسمه یا نقاشی مربوط به وسایلی باشد که برای عبادت ساخته می‌شوند مثل بت، یا مربوط به شخصی باشد که شرعاً وظیفه داشته باشیم خوار بشود و به منظور تقدیسش ساخته شود، یا وسیله ای برای اشاعه فحشاء و فساد در بین مسلمین باشد، حرام است.[۳۳] این تفصیل را شاید بتوان از عبارت برخی دیگر از فقهاء نیز به دست آورد./ دکتر علی شریفی- قدس‌آنلاین

 ————————————————————-

[۱] التنقیح الرائع ۲، ص ۱۱

[۲] جامع المقاصد، ۴: ۲۳

[۳] مجمع الفائده والبرهان، ج۸، ص ۵۵

[۴] کفایه الاحکام، ج۱، ص ۴۲۷

[۵] جواهر الکلام، ج۲۲، ص ۴۱ و ۴۲

[۶] ریاض المسائل، ج ۸، ص ۱۵۳ الی ۱۵۵

[۷] المکاسب المحرمه، ج۱، ص ۲۵۵

[۸] مصباح الفقاهه، ج۱، ص ۲۲۲ الی ۲۲۵

[۹] توضیح المسائل، معاملات باطل

[۱۰] السائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۲، ص ۲۱۵

[۱۱] الروضه البهیه (کلانتر)، ج، ص ۲۱۲ و نیز: مسالک الافهام، ۳: ۱۲۶ و نیز حاشیه شرایع الاسلام، ص ۳۲۶

[۱۲] الحدائق الناظره، ج۱۸، ص ۱۰۰

[۱۳] مستند الشیعه، ج۱۴، ص ۱۰۸و ۱۰۹

[۱۴] کتاب المکاسب، ج ۱، ص ۱۸۳

[۱۵] جامع المدارک، ج ۳، ص ۱۴

[۱۶] توضیح المسائل، معاملات باطل

[۱۷] مقنعه، ص ۵۸۷

[۱۸] المراسم العلویه، ص ۱۷۰

[۱۹] شرایع الاسلام، ج۲، ۴ و نیز: مختصر، ۱: ۱۱۶

[۲۰] ارشاد الاذهان، ج۱، ص ۳۵۷ و نیز: قواعد الاحکام، ج۲، ۲۶۰ و نیز: منتهی المطلب، ج ۱۵؛ ص۳۷۹

[۲۱] تذکره الفقهاء، ۱۲، ص ۱۸۸

[۲۲] الدروس الشرعیه، ج۳، ۱۶۳ و نیز اللعمه الدمشقیه، ص ۱۰۳

[۲۳] علامه حلّی، مختلف الشیعه، ج ۵، ص ۱۳

[۲۴] حلبی، الکافی فی الفقه، ص ۲۸۱

[۲۵] النهایه فی مجرد الفقه و الفتوا، ص ۳۶۴(هرچند علامه در مختلف این قول را دعداد نظریه دوم قرار داده است، امّا با توجه به اضافه شدن کلمه “الصور” ظاهرً با قول چهارم سازگار است.

[۲۶] المهذب لابن براج، ج۱، ص ۳۴۴

[۲۷] توضیح المسائل، معاملات باطل

[۲۸] اصباح الشیعه بمصابیح الشریعه، ص ۲۴۶

[۲۹] مفتاح الکرامه، ج ۱۲، ص ۱۵۸

[۳۰] همان

[۳۱] کتاب المکاسب، ج۱، ص ۱۸۹

[۳۲] حاشیه المکاسب للایراوانی، ج۱، ص ۲۲

[۳۳] منهاج الصالحین، ج ۲، ص ۱۲