شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
ضمانت اجرا، سیستم قضایی فقه ماست. در حال حاضر در جمهوری اسلامی یکی از قوای مهم قوه قضائیه است. شایسته است دستگاه قضایی در حوزه مسائل اقتصادی و تحقق شعار امسال و درواقع تحقق آموزه‌های فقهی فعال باشد.
اختصاصی شبکه اجتهاد: با گذشت ماه‌های ابتدایی سال، تب‌وتاب پرداخت رسانه‌ای و تبلیغاتی به شعار تعیین شده از سوی رهبر معظم انقلاب برای امسال نیز از رونق افتاده است. شبکه اجتهاد اما همانطور که در ابتدای سال، به بررسی نقش فقه و حوزه علمیه در تحقق شعار سال پرداخته بود، باز هم به این موضوع می‌پردازد و نقش فقه را در این میان واکاوی می‌کند. در این خصوص، با حجت‌الاسلام مهدی شریعتی تبار، مدیرعامل سابق بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و مدیر فعلی گروه فقه این بنیاد گفتگو کردیم. او معتقد است علیرغم ظرفیت گسترده دانش فقه و حوزه‌های علمیه، لکن متأسفانه اقدام خاصی از ناحیه حوزه علمیه برای تلاش در راستای تحقق شعار امسال انجام نشده است. مشروح این گفتگو از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: آیا دانش فقه به طور مشخص می‌تواند برای تحقق شعار امسال تأثیری داشته باشد؟
شریعتی‌تبار: به نظر من نام‌گذاری و تعیین شعار سال چون توسط ولی‌فقیه لازم الاطاعه و امام جامعه اسلامی انجام می‌شود، رهنمون ایشان شرعاً و قانونا باید عملیاتی شود، چون این مطلب برخاسته از فقه اسلامی و قرآن است که ولی‌فقیه جامع‌الشرایط مقام ولایت را داراست. در روایت آمده است که «فإذا حکم بحکمنا فَلم یقبله منه فانما استخفّ بحکم الله و علینا ردّ: پس هرگاه حکمى کرد و از او نپذیرفتند، حکم خدا را سبک شمرده‌اند و ما را رد کرده‌اند»؛ بنابراین استخفاف به حکم فقیه جامع‌الشرایط و ولی‌فقیه، درواقع سبک شمردن حکم خداست. از این نظر، تعیین شعار یک ترسیم راهبرد و برنامه عملی برای دولت، مدیران، مردم و به‌خصوص برای فعالان و کنشگران حوزه مسائل اقتصادی است.
فقه و دانش فقه می‌تواند برای تحقق شعار تأثیرگذار باشد، از این نظر که فقه لازم و ضروری است و زمینه‌های تحقق و اجرای راهبرد ولی‌فقیه در جامعه باید فراهم شود. علاوه بر این جهت، در قرآن کریم، آموزه‌های اسلام و فقه، ما بر رونق تولید تأکید خاصی شده است. ازاین‌جهت که بر اساس آموزه‌های فقهی ما، تأمین نیازمندی‌های مختلف جامعه اسلامی و امت بلکه بشریت یک کار واجب و بایسته است که در برخی موارد، واجب عینی و در برخی مواقع، واجب کفایی است.
استقلال سیاسی و اقتدار جامعه اسلامی در برابر دشمنان و بدخواهان به رونق تولید بستگی دارد، علاوه بر این‌ها بر اساس عقل، منطق و باورهای متقن دینی معتقد هستیم که اسلام دین کامل خداوند برای تأمین سعادت همه‌جانبه بشر برای همیشه تاریخ و همیشه زمان‌هاست. یکی از بخش‌های اسلام، فقه است و دانشی است که بر تمام ابعاد زندگی انسان ناظر است و بر اساس منابع فقه که قرآن، اجماع، سنت و عقل است بایدها و نبایدهای حوزه‌های مختلف زندگی انسان را بیان و استنباط می‌کند.
فقه اقتصاد، یکی از بخش‌های دانش فقه است. اسلام و فقه ما مکتب اقتصادی دارد و از ابعاد مکتب اقتصادی، توجه به تولید است.
مکتب اقتصادی اسلام می‌گوید باید از تمام منابع خدادادی استفاده بهینه صورت بگیرد و انسان باید در استخدام طبیعت، بهره‌وری و بهره‌مندی از منابع طبیعی باشد و به معنای عام کلمه عدل و انصاف را رعایت کند و اسراف نکند.
دانش فقه متد و سبک زندگی انسان و جامعه را ترسیم می‌کند، مانند اینکه کاری که افراد انجام می‌دهند باید کاری محکم و متقن باشد. باید از غل و غش در تولید، سهل‌انگاری و مسامحه‌کاری پرهیز شود، تمام این موارد بایدها و نبایدهای فقهی ماست و زمینه‌های تأثیرگذاری فقه در تحقق شعار امسال یعنی رونق تولید است. لازم است به این موارد اضافه کنیم که می‌بایست سیستم و ضمانت اجرایی برای تحقق این آموزه‌ها در راستای رونق تولید وجود داشته باشد.
ضمانت اجرا، سیستم قضایی فقه ماست. در حال حاضر در جمهوری اسلامی یکی از قوای مهم قوه قضائیه است. شایسته است دستگاه قضایی در حوزه مسائل اقتصادی و تحقق شعار امسال و درواقع تحقق آموزه‌های فقهی فعال باشد.
کار دستگاه قضایی تنها به حل دعاوی و خصومت‌های روزمره نباید خلاصه شود بلکه در برنامه جامع، بایسته است که متعرضان به طبیعت، محیط‌زیست و آسیب‌زنندگان به امنیت اقتصادی و کسانی که در راستای رونق اقتصادی سنگ‌اندازی و مشکل ایجاد می‌کنند را تحت پیگرد قرار بدهد. این خود از مهم‌ترین عوامل رونق اقتصادی به شمار می‌رود. به طور نمونه کسانی که کالای قاچاق وارد می‌کنند به رونق تولید آسیب می‌زنند و دستگاه قضا باید راهکارها و زمینه‌های جدی برخورد با آن‌ها را پیگیری کند.
کسانی که در تولیدات داخلی سهل‌انگاری کرده و استانداردها را رعایت نمی‌کنند، رغبت مردم به تولید داخل را کم می‌کنند. باید در کار تولیدکنندگان نظارت صورت بگیرد تا تولید رونق پیدا کند و کار کیفیت داشته باشد. اگر مردم به کالاهای داخلی توجه پیدا کنند، خودبه‌خود کالاها رونق پیدا می‌کنند.
درمجموع می‌توان گفت که زمینه‌های حکمی و بایدونبایدها به اضافه نظارت دقیق بر کار مدیران و مسئولان و وزارتحانه های مؤثر بر تولید مانند صنعت، معدن، کشاورزی و نفت و ایجاد راهکارهای اجرایی زمینه‌های تأثیرگذاری دانش فقه را برای تحقق شعار امسال فراهم می‌کند و نشان می‌دهد که دانش فقه می‌تواند و باید برای تحقق شعار امسال تأثیرگذار باشد.
اجتهاد: آیا دانش فقه در عرصه برنامه‌ریزی اقتصادی نیز می‌تواند کاری انجام دهد یا آنکه تاثیرگذاریش محدود به حوزه داوری شرعی در رابطه با موضوعات و بیان احکام خمسه است؟
شریعتی‌تبار: خیر. کار فقه، تنها به داوری در زمینه احکام خمسه و صرفاً بیان واجبات، محرمات، مکروهات و مباحات در زمینه اقتصادی منحصر نمی‌شود. به نظر بنده فقه دستورالعمل زندگی برای انسان و جامعه است البته جامعه‌ای که معتقد به فقه اسلامی و متدین باشد. بایدها و نبایدها را دانش فقه بیان کرده است، اما اگر در عمل پیاده نشود و برنامه‌ریزی عملیاتی و اقتصادی در این زمینه‌ها صورت نگیرد و دولت و مردم در این زمینه تلاش نداشته باشند، لغو خواهد بود.
فلسفه عینی فقه به این است که در جامعه اجرایی شود و تحقق پیدا کند؛ بنابراین اگر تشریع قوانین به عمل منتهی نشود، فلسفه وجودی خود را از دست می‌دهد. از این رو نیاز به برنامه‌ریزی عملی و اقتصادی دارد. این برنامه‌ریزی را باید چه کسی انجام دهد؟ نظام ما، نظام اسلامی است و دو شاخصه مهم دارد؛ یک شاخصه آن این است که مدیریت و رهبری کلان جامعه به دست اسلام‌شناس عادل است که همان ولایت‌فقیه باشد و دیگر اینکه قوانین و مصوبات لارم الاجرا آن باید برگرفته از فقه اسلامی باشد.
مصوبات مجلس و لوایحی که ارائه می‌شود باید مطابق فقه اسلامی باشد و وظیفه شورای نگهبان این است که اگر مخالف فقه اسلامی، شرع و قانون اساسی بود مانع تصویب آن شود.
بنابراین دانش فقه، تنها محدود به حوزه داوری شرعی و بیان احکام خمسه نیست؛ بلکه در عرصه برنامه‌ریزی اقتصادی می‌تواند کاری انجام دهد و موظف است از طریق کمسیون‌های مربوط به مجلس؛ مانند کمیسیون‌های اقتصادی و سایر کمیسیون‌های مربوطه، بر اساس فقه اسلامی و مکتب اقتصادی اسلام برنامه‌ریزی عملی برای تحقق اقتصاد اسلامی و شعار امسال که رونق تولید است انجام دهند و قوه قضائیه نیز ضمانت اجرایی این برنامه‌ها را داشته باشد.
اجتهاد: آیا تحقق شعار امسال ارتباطی با حوزه و روحانیت پیدا می‌کند؟ چگونه؟
شریعتی‌تبار: قطعاً چنین است و ارتباط پیدا می‌کند و حوزه و روحانیون هم می‌تواند و هم باید در این زمینه رسالت خود را انجام دهد، چون خاستگاه فقه ما، مانند سایر علوم اسلامی، حوزه علمیه است. فقه اسلامی حکومت تشکیل داده و حکومت ما بر اساس فقه است؛ از این رو خاستگاه، مبین و مروج این فقه حوزه و روحانیت است.
اینکه حوزه و روحانیت چه می‌کند یک بحث است و اینکه تحقق شعار امسال ارتباطی با حوزه و روحانیت پیدا می‌کند یا خیر بحثی دیگر است؟ به نظر من قطعاً ارتباط پیدا می‌کند و حوزه، روحانیت و متولیان، اساتید و طلاب لازم است که در این مسائل ورود پیدا کنند و ایفای نقش کنند.
با توجه به اینکه فقه اقتصاد یکی از ارکان مهم فقهی ماست و رهبری این نظام ولی‌فقیه است و می‌فرماید امسال باید به رونق تولید توجه شود؛ بر همین اساس حوزه باید ورود پیدا کند، ورود تبیینی و عملی. ورود تبیینی یعنی اینکه رونق اقتصادی را تبیین کند و این مطالب را در آیینه آیات و روایات شفاف بحث و تبیین کند و همچنین زمینه‌های اجرایی را نیز بحث و بررسی داشته باشد.
به نظر من در این زمینه لازم است که فضلای حوزه، مدیران و متولیان حوزه و رده پایین‌تر طلاب و محصلین حوزه در این زمینه نقش‌آفرین باشند.
اجتهاد: تلاش‌های سال‌های گذشته حوزه‌های علمیه برای تحقق شعار سال را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا قدم‌هایی برداشتند؟
شریعتی‌تبار: مشخصاً نمی‌دانم، اما آنچه مسلم است این است که وظیفه خود را انجام نداده و کار شایسته و لازم صورت نگرفته است و متأسفانه مدیران حوزه دغدغه این مسائل را ندارند. حوزه قم، مشهد و سایر حوزه‌ها باید فعال‌تر عمل کنند. شایسته است در درس‌های خارج موضوع بحث قرار بگیرد و حتی موضوع رساله‌ها و پایان‌نامه‌های مقاطع تحصیلی قرار بگیرد.
باید کارهای علمی و عینی مشخص انجام شود و شاید کم‌کاری حوزه در این جهت باشد که کارهای آن‌ها به عمل نمی‌آید. در هر صورت باید در این زمینه کار شود و بعد هم به مسئولین، مجریان، مجلس و کسانی که دست‌اندرکار هستند ارائه شود.
اگر کار پخته و راهکار اجرایی دقیق و کار تبیینی علمی و شفاف صورت بگیرد، می‌توان امید داشت که متولیان اجرایی هم بتوانند از این تحقیقات و پژوهش‌ها استفاده کنند تا زمینه تحقق شعار سال فراهم شود.
نمی‌گویم پارسال کار خاصی انجام نشده است اما کار شایسته و بایسته‌ای صورت نگرفته است و هر چه در این زمینه‌ها کوتاهی شود گریبانگیر حوزه و روحانیت و از آن بالاتر، متوجه اسلام است.
در قرآن آمده است که «یهدی للتی هی اقوم»، ما معتقد هستیم قرآن و فقه می‌تواند بهترین سیستم‌های و سبک زندگی عملی را در تمام حوزه‌های اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و خانوادگی ارائه کند. اگر در این زمینه کم‌کاری شود، چه در مقام قانون‌گذاری و تبیین چه در مقام اجرا و عمل، تلقی جامعه داخلی و خارجی این خواهد بود که این نظام کارآمدی لازم را ندارد و این ضربه سنگینی است.
