شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی در تحلیل ماهیت حکومتی خمس و زکات، برخلاف نگاه رایج که آن‌ها را امری عبادی-فردی می‌داند، تأکید کرد که این دو ماهیتاً مالیات‌های حکومتی هستند. برای اثبات این مدعا، به فرمان قرآن کریم «خذ من اموالهم صدقه» اشاره کرد که فعل «خذ» دلالت بر ستاندن توسط حاکم دارد، نه پرداخت داوطلبانه توسط مردم.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست علمی «روش مطالعه و فهم روایات سیاسی» به همت حلقه اجتهادی فقه سیاست و حکمرانی مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد (علیهم السلام) درحرم مطهر رضوی برگزار شد. در این نشست تخصصی، حجت‌الاسلام والمسلمین سید سجاد ایزدهی، استاد خارج فقه سیاسی حوزه علمیه قم و استاد تمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به تبیین ضرورت و راهکارهای استخراج ابعاد حکومتی و سیاسی از متون دینی پرداخت. وی تصریح کرد که ورود به فقه سیاست بدون ابزار روش‌شناختی صحیح، فهمی قشری و ناقص از میراث روایی اهل بیت (علیهم السلام) به دست خواهد داد.
ضرورت درایت‌محوری در مواجهه با میراث روایی
او در ابتدای مباحث خود، به اصل بنیادین «درایت» در فهم روایات اشاره کرد و آن را اساس فهم صحیح از متون دینی دانست. به باور وی، ارزش یک روایت صرفاً به تعداد نقل آن نیست، بلکه به درک عمیق محتوای آن وابسته است. این اصل به کرّات در کلام معصومین (علیهم السلام) مورد تأکید قرار گرفته است.
سید سجاد ایزدهی برای تأیید این مدعا، کلام امام صادق (علیه السلام) را مورد استناد قرار داد که فرمود: «اعرفوا منازل شیعتنا عندنا علی قدر روایتهم عنا و فهمهم منا» (منزلت شیعیان ما نزد ما به اندازه روایت کردنشان از ما و فهمشان از [کلام] ماست). وی تأکید کرد که همین فهم عمیق است که فرد را به مقام «فقیه» می‌رساند، فقیهی که صرفاً در استخراج احکام از ظواهر الفاظ مهارت ندارد، بلکه کسی است که به مقصود و دال مرکزی کلام امام پی می‌برد.
وی با استشهاد به روایت «انتم افقه الناس اذا عرفتم معانی کلامنا»، فقیه‌ترین مردم را کسانی دانست که معانی کلام ائمه را می‌شناسند. او یادآور شد که کلام معصومین (علیهم السلام) دارای لایه‌ها و وجوه متعددی است، چنانکه در روایت آمده است: «إن الکلمه لتنصرف علی سبعین وجهاً» و هنر فقیه، کشف منظور اصلی امام (علیه السلام) از میان این وجوه گوناگون و نیل به «لبّ کلام» ایشان است.
سه‌پایه روش‌شناسی فهم سیاسی از متون دینی
ایزدهی در بخش دوم این نشست، روش‌شناسی تشخیص ماهیت سیاسی یک متن و استخراج ابعاد سیاسی از آن را بر سه پایه اساسی استوار دانست: داشتن مسئله پیشینی، تحلیل زمینه و زمانه، و شناخت ملاک‌های امر سیاسی.
«مسئله» و نگاه پیشینی
وی نقش «مسئله» پیشینی در مواجهه با متون را نقشی محوری معرفی کرد و اظهار داشت: ورود بدون هدف و بدون پرسش به یک متن، مانع از کشف لایه‌های عمیق آن خواهد شد. این مسئله پیشینی است که تعیین می‌کند چه چیزی از متن استخراج شود.
استاد حوزه علمیه قم برای تبیین این اصل، به نهج‌البلاغه اشاره کرد و گفت: برای سال‌ها، نهج‌البلاغه عمدتاً یک کتاب اخلاقی و معنوی تلقی می‌شد. اما اگر با یک «مسئله سیاسی» به آن نگریسته شود، تفسیر متفاوت خواهد شد. مذمت دنیا و دعوت به زهد توسط امیرالمؤمنین (علیه السلام) در آن بستر تاریخی خاص، یک «امر سیاسی» و یک «منطق حکومتی» برای مقابله با طبقه مرفه و دنیازده‌ای است که روحیه انقلابی‌گری خود را از دست داده بودند و دل‌بستگی‌شان به دنیا مانع از حضور در جهاد و دفاع از حق می‌شد؛ بنابراین، این بیانات صرفاً توصیه‌های اخلاقی فردی نیست.
ملاک‌های تشخیص ماهیت سیاسی و حکومتی
استاد تمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه، معیارهای تشخیص ماهیت سیاسی یا حکومتی یک روایت را در سه دسته طبقه‌بندی کرد: نخست، موضوعات سیاسی که مفاهیمی هستند که ذاتاً به حوزه سیاست تعلق دارند، مانند قدرت، سلطان، قسط، جور، بیعت، امر به معروف، جهاد، دشمن و مهادنه (صلح موقت). دوم، موضوعات حکومتی که ابواب و مسائلی هستند که اجرای آن‌ها جز از طریق یک ساختار حکومتی و قدرت سازمان‌یافته ممکن نیست، از قبیل قضاوت، حدود، دیات، تعزیرات، خراج، خمس، زکات و انفال. سوم، مسئله سیاسی که موضوعاتی ذاتاً غیرسیاسی هستند، اما در یک بستر زمانی و به دلیل گره خوردن با منافع و سرنوشت جامعه، به یک مسئله سیاسی تبدیل می‌شوند، مانند سلاح هسته‌ای.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در تحلیل ماهیت حکومتی خمس و زکات، برخلاف نگاه رایج که آن‌ها را امری عبادی-فردی می‌داند، تأکید کرد که این دو ماهیتاً مالیات‌های حکومتی هستند. برای اثبات این مدعا، به فرمان قرآن کریم «خذ من اموالهم صدقه» اشاره کرد که فعل «خذ» دلالت بر ستاندن توسط حاکم دارد، نه پرداخت داوطلبانه توسط مردم.
این استاد حوزه علمیه اظهار داشت که این مقولات گرفتنی هستند و پرداخت آن‌ها نیازی به «قصد قربت» ندارد. او کلام امام خمینی (ره) مبنی بر اینکه «سهم بازار بغداد و استانبول برای تمام سادات کفایت می‌کند» را نیز شاهدی بر همین نگاه حکومتی و کلان به مسئله خمس برشمرد.
ضرورت تحلیل «بستر صدور» (زمینه و زمانه)
به باور ایزدهی، فهم دقیق یک روایت در گرو شناخت کامل بستر صدور آن است. بدون پاسخ به پرسش‌هایی نظیر اینکه این سخن از کدام امام صادر شده، در چه شرایط سیاسی و اجتماعی (تقیه شدید یا دوره قدرت نسبی) و برای کدام مخاطب (اصحاب خاص یا عموم مردم) بیان شده، ممکن است معنای روایت کاملاً وارونه فهمیده شود.
او برای روشن شدن اهمیت زمینه و زمانه، روایت «علائم المؤمن» از امام حسن عسکری (علیه السلام) را مثال زد. با اینکه این روایت پنج علامت ظاهری و علنی برای مؤمن (شیعه) برمی‌شمرد، اما در زمانه تقیه شدید امام عسکری (علیه السلام) صادر شده است.
وی این تعارض ظاهری را اینگونه تحلیل کرد که این روایت یک راهبرد هوشمندانه برای «اعلان هویت معنوی» در عین «حفظ تقیه سیاسی» است، زیرا در آن زمان جمعیت شیعیان در سامرا (مرکز خلافت) به قدری زیاد شده بود که یک اقلیت محض نبودند و تظاهر به شعائر عبادی که دغدغه حکومت جور نبود، به مقابله با اتهامات علیه شیعیان کمک می‌کرد.
واژگان و مفاهیم رمزآلود در ادبیات سیاسی روایات
استاد خارج فقه سیاسی حوزه علمیه قم، در بخش پایانی مباحث خود به ضرورت آشنایی با واژگان رمزآلود و پرکاربرد در حوزه روایات سیاسی اشاره کرد که اغلب برای انتقال مفاهیم سیاسی در شرایط تقیه به کار می‌رفته‌اند.
وی کلمه «أمر» را یکی از کلیدی‌ترین این واژگان دانست که در روایات به‌طور مکرر به معنای «حکومت» و «ولایت» به کار رفته است. عباراتی چون «هذا أمرنا» و «من کتم أمرنا» همگی بار سیاسی دارند. همچنین کلمه «الناس» در بسیاری از روایات، به‌ویژه در جایی که بحث تقیه مطرح است، نه به معنای «همه مردم»، بلکه به معنای «اهل سنت» یا «اکثریت حاکم» به کار رفته است.
رییس پژوهشکده نظام‌های اسلامی در این راستا به روایت روزه اشاره کرد: در روایت «صم کما صام الناس و أفطر کما أفطر الناس»، منظور تبعیت از عامه مردم نیست، بلکه تبعیت از حاکمیت اهل سنت در اعلام عید فطر و شروع ماه رمضان است تا از تفرقه و درگیری در جامعه تحت سلطه آن‌ها جلوگیری شود؛ این راهبردی برای حفظ نظم عمومی است.
او همچنین به زبان کنایی روایات اشاره کرد و عبارت «لعنتی تبلغ السابع من الولد» (لعنت من به فرزند هفتم می‌رسد) را مثالی از عباراتی دانست که ظاهر و باطن متفاوتی دارند و با برگرداندن حروف کلمه «ولد سابع» به «بنی عباس»، معنای سیاسی و رمزآلود آن آشکار می‌شود.
رهیافت نهایی: توصیه برای پژوهش در حوزه روایات سیاسی
ایزدهی در پایان سخنان خود، برای دستیابی به درک صحیح از روایات سیاسی، رویکرد پیشنهادی خود را چنین تشریح کرد: پژوهشگر باید از ابتدا از منابع دست دوم که روایات سیاسی را گردآوری کرده‌اند، پرهیز کرده و مستقیماً به متون اصلی و معتبری مانند «الکافی» یا «وسائل الشیعه» مراجعه کند.
او تأکید کرد که حتی اگر استنباط‌های اولیه دقیق نباشد، خود این «فرایند» درگیر شدن با متن، پرسشگری و تحلیل، قدرت درک و استنباط سیاسی را در پژوهشگر تقویت خواهد کرد. در این مسیر، دو سؤال اساسی باید همواره مطرح باشد: الف) آیا این روایت سیاسی است؟ به چه ملاکی؟ ب) اگر سیاسی است، مراد آن چیست و چه مشکلی را حل می‌کند؟/ جزئیات برگزاری نشست
