شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: تا کنون شاهد خوانشهای گوناگونی از غدیر بوده‌ایم: خوانش تاریخی، خوانش کلامی، خوانش ادبی و خوانش فقهی و مناسکی؛
خوانش تاریخی: که رایجترین خوانش از غدیر است و هدف آن کند و کاو در باره هر چیزی است که برای به دست دادن یک روایت قابل اعتماد از این رویداد به کار آید. پژوهش در باره مکان دقیق این رویداد، زمان دقیق آن، افراد حاضر در آن، متن کامل سخنان پیامبر، تعداد افراد حاضر، مقدمات وقوع رویداد از جمله محورهای این خوانش از غدیر است. منابع کهن و جدید تاریخی از جمله منابعی هستند که متون مربوط به این خوانش را در آنها می‌توان یافت.
خوانش کلامی: دغدغه خوانش کلامی غدیر مفاد سخنان پیامبر و دلالتهای آن است. این که دلالتهای حدیث غدیر در زمینه کلام چیست و آیا بر امامت عامه، امامت خاصه، شؤون امامت و حتی شؤون نبوت دلالت دارد یا نه در این خوانش مورد توجه است. مطالب مربوط به این خوانش را نیز در منابع کلامی و نوشته‌های قدیم و جدید متکلمان می‌توان جستجو کرد.
خوانش ادبی: خوانش ادبی همان چیزی است که در قالب مجموعه‌های شعری و سروده‌های عربی و فارسی تولید شده است و نقطه کانونی آن بهره‌گیری از عنصر ذوق و خیال برای تبیین و تبلیغ رویداد غدیر است.
خوانش فقهی و مناسکی: این خوانش نیز به جای بررسی وقوع این رویداد و دلالتهای آن بر وظایف مکلفان نسبت به آن به ویژه در سال‌روز وقوع آن تکیه دارد؛ مانند آن چه مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان در باره آداب و آیین این روز بزرگ آورده است.
مراد از خوانش تمدنی
معیارهای گوناگونی (تا شانزده معیار و شاخصه) برای مفهوم تمدنی بودن و خوانش تمدنی می‌توان در نظر گرفت که صاحب این قلم، پیش از این هم بارها به آن اشاره کرده است. یک تعریف کوتاه و در بردارنده مهمترین معیارهای خوانش تمدنی یک پدیده این است که آن پدیده را در گسترده‌ترین و جامع‌ترین و پیچیده‌ترین سطح مناسبات انسانی در نظر بگیریم. گسترده‌ترین سطح مناسبات انسانی سطحی فراتر از سطح خانوادگی، قبیلگی، محلی، شهری، استانی، کشوری، منطقه‌ای، قاره‌ای و حتی سطح جهانی است. گسترده‌ترین سطح مناسبات انسانی سطحی فراتر از سطح جهانی است، چون افزون بر جهان‌نگری، نگاهی به گذشته و آینده هم در آن وجود دارد. جامع‌ترین سطح مناسبات انسانی نیز سطح توجه همزمان به همه نظامات مختلف اجتماعی است. وقتی یک پدیده را که می‌تواند یک رویداد، یک متن، یک دیدگاه، یک نماد و یا هر چیز دیگری باشد در جامع‌ترین سطح مورد توجه قرار می‌دهیم یعنی به همه تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌های آن در نظامهای مختلف اجتماعی نظر می‌افکنیم. پیچیده‌ترین سطح مناسبات هم آن است که مسائل مختلف مرتبط با یک پدیده در نقطه تلاقی سطوح و نظامهای مختلف در درون یک کل یکپارچه مورد توجه و بررسی قرار گیرد.
از منظری دیگر گاه خوانش تمدنی یک پدیده ناظر به محتوا و دلالتهای همان پدیده است، یعنی در یک نگاه عینی و درونی عیار تمدنی آن پدیده مورد سنجش قرار می‌گیرد و گاه خوانش تمدنی یک پدیده ناظر به پیوندهای تحقق یافته و محتمل بیرونی آن پدیده با لایه‌های و سطوح مختلف جامعه است، یعنی در یک نگاه بیرونی و گاه هنجاری، صرف نظر از محتوای آن پدیده ظرفیتهای تمدنی آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. تفاوت این دو نگاه در این است که در حالت اول تمدن به مثابه یک موضوع و در حالت دوم تمدن به مثابه یک رویکرد مورد توجه قرار گرفته است. چه بسیارند مواردی که یک موضوع با وجود محتوای تمدنی بسیار بالا اسیر نگاههای خرد و جزءنگر غیرتمدنی باقی می‌ماند و عملا ظرفیتهای تمدنی آن فعلیت نمی‌یابد.
نشانه‌های نگاه ویژه اسلام به عید غدیر
نکته دیگری که پیش از بیان نکته اصلی این گفتار، باید به آن توجه کرد، قرائن و نشانه‌های ظرفیت تمدنی غدیر در فرهنگ اسلامی بر پایه آداب و آیینهای مربوط به این روز است:
زیاد بودن آداب و آیینهای مربوط به عید غدیر: فراوانی آداب و آیین‌ها و اعمال مستحبی مربوط به این روز که ظاهرا از نظر تعداد از هر مناسبت دینی دیگر بیشتر است، می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که این روز، جایگاهی ویژه دارد و به دلیل پیامی که منتقل می‌کند برتر از هر روز دیگری است و لذا اهتمامی ویژه به آن شده است.
بزرگ داشتن این عید از طریق پیوند دادن آن با مجموعه‌ای از رفتارها: این که اعمال مربوط به این روز تنها به بیان یک سلسله معارف و مباحث اندیشه‌ای محدود نشده است و بلکه با مجموعه‌ای از رفتارها گره خورده است، خود نشانی دیگر برای تمایل دین به درگیر کردن ابعاد مختلف وجودی انسان با این روز و در نتیجه کشاندن اهمیت این روز از ساحت نظر و اندیشه به ساحت عمل و رفتار است. امام صادق علیه السلام در پایان روایتی طولانی پس از بیان ویژگی‌ها و اهمیت و برخی ادعیه روز غدیر به نقل از ابوالحسن لیثی خطاب به یکی از شیعیان خود، آشکارا انگیزه انجام پاره‌ای رفتارها را، بزرگ داشتن این روز شمرده‌اند:
ـ … ثمّ کل و اشرب و أظهر السّرور و أطعم إخوانک و أکثر برّهم و اقض حوائج إخوانک، إعظاما لیومک و خلافا على من أظهر فیه الاغتمام و الحزن ضاعف اللّه حزنه و غمّه (اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۲۸۲)
ـ … سپس بخور و بنوش و اظهار شادمانی کن و به برادران خود طعام ده و بر نیکی کردن به آنها بیافزای، برای بزرگ داشتن روزت (روز غدیر) و برای مقابله با کسی که در چنین روزی غم و اندوه خود آشکار سازد که خدای بر اندوه و غمش بیافزاد.
امتداد اجتماعی آداب و آیین این روز: نکته سوم و قابل توجه در باره آداب و آیینهای این روز، امتداد اجتماعی آنهاست. بخشی قابل توجه از آداب مربوط به روز غدیر فراتر از دایره فردی، دیگران را هم بهره‌مند می‌سازد. برآوردن نیازهای مؤمنان، گذشت از بدیهای دیگران، گشاده‌روئی، هدیه دادن، صدقه دادن، افطاری دادن و گشاده‌دستی در هزینه کردن برای خانواده نمونه‌های خوبی در این زمینه هستند.
پیام اصلی غدیر
بدون تردید نقطه کانونی حدیث غدیر و یا خطبه غدیر (در باره تمایز یا عدم تمایز این دو، در فرصتی دیگر باید سخن گفت) این عبارت پیامبر است که فرمودند: من کنت مولاه فهذا علی مولاه. این جمله مقدمه و مؤخره‌ای دارد که اکنون موضوع بحث ما نیست. صرف‌نظر از برداشتهای عزیزان اهل سنت از این عبارت پیامبر صلی الله علیه و اله، هر چند برخی برداشتهای درون‌شیعی نیز گویی پیام غدیر را تنها یک جانشینی سیاسی می‌شمرد، ولی شاید اثبات این که پیام غدیر بسیار فراتر از این است چندان دشوار نباشد. پیام غدیر تعیین مسیر هدایت جامعه اسلامی پس از پیامبر و مشخص ساختن ضابطه و معیار و ساز و کار حفظ حرکت بالنده جامعه اسلامی است. جامعه اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآنی، امت وسطی است که شهداء علی الناس است (مضمون آیه ۱۴۳ سوره مبارکه بقره)، بنا بر این جامعه هدایت یافته مورد نظر پیامبر تنها یک جامعه هدایت یافته برای خود و ویژه مسلمانان نیست بلکه جامعه‌ای است که ظرفیت و توان پرچمداری هدایت همه بشر را باید داشته باشد. بر این اساس، پیام غدیر بیان رمز و راز چگونگی هدایت و کمال یافتگی جامعه اسلامی به یادگار مانده از عهد پیامبر و به دنبال آن پرچمداری آن برای همه انسانهاست.
تمدن به مثابه موضوع در پیام غدیر
همان گونه که ذکر شد پیام اصلی غدیر همان بیان راه و رسم باقی ماندن جامعه اسلامی در مسیر هدایت و بالندگی آن در این مسیر است و به عبارتی دیگر پیام اصلی غدیر تضمین ادامه حرکت نبوت خاتم در ابعاد مختلف فهم دین، تبیین دین، دفاع از دین، ابلاغ دین و اجرای دین (یعنی همه شؤون مربوط به دین جز دریافت آن در قالب وحی) است و این خود یک مضمون تمدنی است. به این معنی که چگونگی استمرار اندیشه محوری و جوهره پدیدآورنده یک تمدن یک چالش بزرگ برای همه تمدنهاست و غدیر بخشی از پاسخ آشکار پیامبر به این چالش بزرگ در عرصه تمدنی اسلامی است.
تمدن به مثابه رویکرد در پیام غدیر
اما اگر صرف‌نظر از پیام تمدنی غدیر، با رویکرد تمدنی هم به غدیر بنگریم، بر پایه ویژگی‌های پیش‌گفته، پیام غدیر را دارای ظرفیتهایی بی‌بدیل می‌یابیم؛ یعنی وقتی پیام غدیر در تراز گسترده‌ترین، جامع‌ترین و پیچیده‌ترین سطح مناسبات انسانی، دارای گره‌گشائیهایی است و می‌تواند همه نظامات مختلف اجتماعی اعم از نظام سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، علمی، آموزشی و ارتباطی و جز آن را از خود متأثر سازد و برای انواع چالشها و بحرانها راه‌گشایی داشته باشد. روشن است که این ادعا باید در فرصت و مجالی دیگر اثبات شود. در حقیقت در اینجا تنها به طرح این موضوع پرداخته شده که فهم تمدنی غدیر یعنی فهم و بازتولید پیام غدیر در سطحی فراتر از سطح جهانی و در پیوند با نظامات مختلف و معطوف به مهمترین مسائل و چالشها و بحران‌های جامعه بشری و به منظور یافتن راه‌حل‌هایی که کم‌هزینه‌ترین و پربازده‌ترین راه حل باشد، اما این که این فهم دقیقا چیست و این بازخوانی چه مؤلفه‌هایی دارد به فرصتی دیگر موکول شد.
رفتار تمدنی امیرالمؤمنین علی علیه السلام در باره غدیر
با مبنا قرار دادن تعریفی که از خوانش تمدنی به دست داده شد، چگونگی روبرو شدن امیرالمؤمنین علی علیه السلام با غدیر را نیز بر پایه شواهد زیر می‌توان یک رفتار تمدنی شمرد:
* تفسیر آن حضرت از مفهوم امامت و ولایت که در جای جای نهج‌البلاغه بازتاب یافته است، یک تفسیر کاملا سازگار با گسترده‌ترین سطح مناسبات انسانی است.
* کوشش آن حضرت برای حفظ میراث نبوی در قالب امت اسلامی در رویدادهای پس از رحلت پیامبر و بر طبل جدایی نکوفتن و راه خود را به صورت کامل از راه امت اسلامی جدا نکردن و باقی ماندن در صحنه امت، اقدامی است که جز با رویکرد تمدنی نمی‌توان آن را فهم و تفسیر کرد.
* کوشش برای زنده نگاه داشتن پیام غدیر و از یاد نرفتن آن با روشهایی که اساس امت اسلامی را دچار گسست و چندپارگی نکند، وجه دیگری از رفتار تمدنی امیرالمؤمنین است که افسوس هیچ یک از این سه اقدام را نیز به دلیل تنگی وقت نمی‌توان به تفصیل مورد بررسی قرار داد.
سخن آخر
کمتر پیام تمدنی است که در زمانه خود به خوبی شنیده و فهم شود. شنیده نشدن غدیر در زمان خود هیچ از ارزش تمدنی آن نمی‌کاهد، بلکه می‌تواند خود نشانی از فرازمانی و فرامکانی بودن آن باشد. ما اکنون در شرایطی قرار داریم که امکان بازخوانی پیام غدیر در خوانشی فراتر از خوانشهای متعارف تاریخی و کلامی و ادبی و مناسکی برایمان فراهم است. خوانش تمدنی غدیر می‌تواند ظرفیتهای بسیار بزرگ نهفته در این اقدام الهی پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را در دسترس بشر امروز قرار دهد. فرو کاستن پیام غدیر و نگاه تقلیل‌گرایانه به آن، به منزله کوششی ولو ناخودآگاه برای دور ساختن پیام غدیر از کارکرد تمدنی آن و جفایی آشکار در حق غدیر است. سزاوار است ما دوست‌داران واقعی امیرالمؤمنین نه فقط در پذیرش محتوای غدیر (امامت و ولایت)، بلکه در روش تبلیغ و تبیین غدیر هم پیرو اهل بیت علیهم السلام باشیم و از روشهای تفرقه‌افکنانه خودساخته دوری جوییم.
(متن فوق به صورت مجازی برای دانشگاه سیدجمال‌الدین اسدآبادی، دوشنبه ۴ مرداد ۱۴۰۰ ارائه شده است)
