شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پژوهشگر و دانشجوی دکتری دانشگاه باقرالعلوم(ع) به دلالت‌های تمدنی احادیث تاریخی پرداخت و گفت: رسالت انقلاب تمدن‌سازی است لذا باید تمدن‌پژوهی را شروع کنیم که یکی از منابع مهم در این زمینه روایات اهل بیت(ع) است.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست علمی «ظرفیت‌ها و دلالت‌های تاریخی احادیث» ۱۳ آذرماه با حضور چند تن از پژوهشگران، نویسندگان و دانشجویان دکتری تاریخ دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) و دبیر علمی نشست در سخنانی در ابتدا، گفت: جامعه امروز ما با چالش‌های بومی و غیربومی در مورد دانش‌های اسلامی و اسلامی‌شدن دانش به خصوص تاریخ روبرو است و در چنین شرایطی باید به بازخوانی تاریخ اسلام با تکیه بر روایات و قرآن کریم به‌عنوان منابع اجتهادی دین بپردازیم.
وی تأکید کرد: بازخوانی صحیح می‌تواند به موضع‌گیری عالمانه در بحث اسلامی‌سازی علوم به ویژه تاریخ کمک کند و البته کوشش‌هایی در این زمینه صورت گرفته که باید فضای علمی جامعه با آن آشنا شوند.
الویری بیان کرد: امام علی(ع) فرمودند: «برای پسینیان از پیشینیان آورده‌ها و اندرزهایی هست»؛ این سخن ما را به اهمیت تاریخ رهنمون می‌شود و ضرورت توجه دقیق‌تر به تاریخ با استفاده از ظرفیت‌های روایات اهمیت بیشتری می‌یابد.
جایگاه روایات در بازسازی تاریخ
در ادامه علی احمدی، دارنده ۴۰ مقاله و نقش‌آفرین در تدوین ۱۰ کتاب در حوزه تاریخ اسلام در سخنانی به بحث «زندگی پیامبران در آینه احادیث» پرداخت و گفت: چگونگی زیست فردی و اجتماعی پیامبران از مقولات مورد توجه علمای اسلام در طول تاریخ بوده و در قالب قصص انبیاء در شیعه و سنی به آن پرداخته شده است.
وی با بیان اینکه قصد داریم در قالب یک مجموعه، همه روایات ائمه(ع) را در زمینه زندگی پیامبران منتشر کنیم، اظهار کرد: در مورد تاریخ پیامبران به خصوص پیامبر اسلام، روایات فراوانی وجود دارد، البته قرآن فقط کلیات را بازگو کرده و به جزئیات نپرداخته است بنابراین روایات منبع مهم و متقن و مورد قبول جامعه اسلامی برای ما است که بعد از جمع‌آوری دلالت‌های آن و بررسی مفاد می‌توان به نتایجی دست یافت.
احمدی، با بیان اینکه باید هم مطالعات اجتماعی و هم تاریخی مدنظر باشد تا مشخص کنیم ظرفیت روایات برای پرداختن به تاریخ چیست؟ گفت: ما نمی‌گوییم روایت عدل قرآن است ولی از منظر درون‌مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارد و در این بحث هم پرسش اصلی ما دلالت‌های تاریخی در زیست انبیاء در قالب یکسری روایات رسیده از ائمه معصومین(ع) است. به‌عنوان نمونه ما روایات یک امام یعنی امام عسکری(ع) را مورد مطالعه قرار داده‌ایم و در این تحقیق همه روایات و ریزموضوعات آن استخراج شد.
وی با بیان اینکه ۱۷ روایت در مورد تاریخ پیامبران از ایشان داریم، اظهار کرد: از این تحقیق نتایجی به دست آمد؛ اول اینکه حضرت موسی(ع) با ۱۴ بار تکرار نسبت به سایر انبیاء در صدر قرار دارد و ایشان در قرآن هم مقام اول از جهت فراوانی نام را دارند. نتیجه دوم اینکه موضوعات کلی دارای ۴۸ درصد فراوانی بودند و موضوعات اجتماعی و فردی و خانوادگی در رده‌های بعدی قرار دارند.
احمدی با اشاره به بستر موضوعی روایات، تصریح کرد: مطالب ایشان بیشتر در بستر فضائل‌نگاری و برخی در جهت پاسخ به یک پرسش بوده است.
ضرورت نگاه تمدنی به احادیث اهل بیت(ع)
در ادامه مرضیه باباخان، پژوهشگر و دانشجوی دکتری دانشگاه باقرالعلوم(ع) به دلالت‌های تمدنی احادیث تاریخی پرداخت و گفت: رسالت انقلاب تمدن‌سازی است لذا باید تمدن‌پژوهی را شروع کنیم که یکی از منابع مهم در این زمینه روایات اهل بیت(ع) است. معصومین دنبال حیات طیبه به‌عنوان هدف یک جامعه تمدنی بودند و مقام معظم رهبری هم تمدن را با توجه به حیات طیبه تعریف کردند و فرمودند هدف تمدن، تکامل حیات مادی و معنوی انسان و حیات طیبه و رسیدن به قرب الهی است.
وی با بیان اینکه ائمه(ع) با بیان حوادث تاریخ گذشته دنبال بیان مطالب خاصی بودند که می‌توان آن را رویکرد تمدنی نامید، اظهار کرد: اگر در حدیث بحث مدارا با مردم مطرح است نوعی رویکرد تمدنی از ناحیه امام معصوم(ع) است زیرا این گزاره مخصوص مردم یک دوره نیست و فرازمانی و فرامکانی و جهان‌شمول است یعنی مؤلفه‌های یک گزاره تمدنی را در خود جای داده است.
این پژوهشگر با بیان اینکه ما احادیث تاریخی در ۴ جلد بحارالانوار را که مربوط به تاریخ انبیاء بود، استخراج کردیم، تصریح کرد: از این رو متن حدیث را آوردیم و مضمون را از آن گرفتیم، بعد پرسش اساسی ما کشف مهم‌ترین مؤلفه هر تمدن در یک روایت بود زیرا پذیرش هر مقوله به‌عنوان روح تمدن در فرایند تمدن اثر می‌گذارد مثلاً اگر ما دین را انگاره هدایتگر تمدن بدانیم، هنجارهای دینی در آن جاری می‌شود.
توحید؛ محور تمدن اسلامی
وی ادامه داد: حدود ۳۰۰ کد استخراج کردیم که توحید بیشترین فراوانی را داشت و ۵۰ مضمون را به خودش اختصاص داده بود. البته توحیدی که مدنظر ما هست توحیدی است که امتداد اجتماعی و اخلاقی در نظامات اجتماعی دارد نه توحیدی که جنبه ماروایی دارد. در قصه یوسف(ع) داریم که ایشان به زندانیان گفت شما خدای واحد را قبول دارید یا خدایان متعدد؟. این نشان می‌دهد رب واحد باعث یکسری اشتراکات در مناسبات و گفت وگوهای اجتماعی و انسانی، انگیزه و منابع معرفتی و خواسته و گرایشات و عواطف می‌شود.
باباخان تاکید کرد: بنابراین توحید را روح تمدن می‌دانیم و بر این اساس یکی از وجوه ممیزه چنین تمدنی رهایی از قیود و اربابان متفرق در برابر رب واحد است.
بدا در روایات
همچنین محمدجواد پردل، برگزیده جشنواره علامه حلی به موضوع «انگاره بدا در احادیث»، پرداخت و افزود: طبق روایات بدا در تاریخ بشر زیاد رخ داده است و در سخنان معصومان و میراث روایی شیعه هم وجود دارد و ائمه به تأمل در بدا دعوت کرده‌اند.
وی با بیان اینکه ۱۸۰ اثر تألیفی را در تعریف بدا مطالعه کردم و رویکرد جدیدی در تعریف آن یافتم، ادامه داد: در این تعریف بدا، دو مرحله که مرحله دوم دو سطح دارد؛ یکی در نفس‌الامر، یعنی خداوند آگاه به همه وقایع است و قدرت محو و اثبات را دارد لذا عملکرد مخلوق ثبت شده و خدا به تغییرات علم دارد و دیگری در عالم اثبات است که دو سطح دارد؛ یکی در سطح شخصی که ملائکه و امام(ع) آگاهی اولیه از بدا دارند و دیگری در سطح عموم است که در نگاه مردم مخالفت با حکم اولیه خداوند تلقی می‌شود.
پردل با اشاره به تطور بدا در ادوار تاریخی به مؤلفه‌های قانون تاریخی اشاره و تصریح کرد: غایت، فلسفه نظری و قانونمندی؛ فراگیربودن، عدم تنافی، انتساب به خدا و جهانی‌بودن و قابلیت عملیاتی‌بودن سبب شده تا یک قانون تاریخی باشد و بدا هم بیشتر این مؤلفه‌ها را داراست.
نمونه‌های بدا
وی اضافه کرد: دعای ابراهیم(ع)، ماجرای رفع عذاب قوم یونس(ع) و میقات موسی(ع) نمونه‌هایی از بداهایی است که قرآن آن را برشمرده و اسباب بدا هم سعادت و موفقیت یا سبب انحطاط است. در بحث سعادت مواردی چون انفاق مطرح است یعنی انفاق سبب افزایش عمر و حفظ مال است مثلاً فردی که قرار بود در اثر مارگزیدگی بمیرد، چون صدقه داد نجات یافت یا براساس روایات، یک فرد یهودی به پیامبر توهین کرد و پیامبر(ص) فرمود او به خاطر این توهین عمرش پایان یافت ولی به خاطر انفاقی که کرد، عمر دوباره پیدا کرد.
این پژوهشگر بیان کرد: بدا در بحث انحطاط هم مواردی را در روایات دارد مانند افشای اسرار، چیزی که درباره ظهور منجی در زمان امام صادق(ع) رخ داد زیرا آن حضرت نوید حکومت نجات‌بخش دادند ولی به دلیل افشای این سر از سوی برخی افراد به تعویق افتاد یا توجه یا عدم توجه به واژه «انشاءالله» هم در مواردی بدا ایجاد کرده است.
احادیث تاریخی کتاب کافی
همچنین رسول چگینی، در سخنانی با موضوع «احادیث تاریخی کتاب الکافی»، گفت: کتاب اصول کافی بخشی از کتاب کافی است که شامل اصول و فروع و روضه است و اصول، بخش اندکی از جهت حجم دارد ولی با این وجود اصول در میان کتب اربعه به‌عنوان مهم‌ترین کتاب شناخته شده است زیرا مباحثی غیر از فقه مانند کلامی و تاریخی را در خود قرار داده است.
ویژگی اصول کافی
وی با اشاره به تعریف حدیث تاریخی، اضافه کرد: هر حدیثی که دلالت بر شخص، زمان و مکان و واقعه‌ای داشته باشد حدیث تاریخی است؛ براین اساس ما کتب متعدد اصول کافی را بررسی کردیم؛ اصول کافی هشت کتاب کلی دارد که با عقل و جهل شروع می‌شود که عمدتاً عقیدتی است ولی مباحث تاریخی را بیان کرده از جمله مبحث هبوط آدم، بعثت حضرت موسی(ع) و … .
چگینی با بیان اینکه کتاب بعدی اصول کافی، فضل العلم است، ادامه داد: در روایات این بخش اشاره‌ای به یکسری وقایع دارد که ما تاریخ علم را براساس روایات آن مورد تحقیق قرار دادیم. کتاب سوم هم، توحید است که باز مباحث فرامتنی مورد استفاده قرار گرفت.
ظرفیت تاریخی روایات باب‌الحجه اصول کافی
این پژوهشگر گفت: کتاب بعدی، کتاب الحجه هست که عمدتاً شامل مباحث تاریخی است و بیشترین ظرفیت روایات تاریخی در این بخش از اصول کافی قابل استخراج است به ویژه اینکه کلینی، ابواب‌التاریخ زندگی چهارده معصوم را به صورت جداگانه آورده است. دیگر کتب اصول کافی هم به صورت جسته و گریخته مطالب تاریخی دارند و تاریخ انبیاء پیشین، تاریخ پیامبر(ص) در قبل و بعد از بعثت و تاریخ اهل بیت(ع) هم به صورت جداگانه آمده است.
وی ادامه داد: به‌عنوان نمونه کلینی در بحث تاریخ پیامبر(ص) این منش را داشته که ابتدا خودش توضیح مختصری آورده و بعد وارد روایات شده است؛ مثلا در ابتدای تاریخ پیامبر(ص) سال تولد، نام پدر و مادر ایشان را آورده است؛ وی تولد پیامبر را ۱۲ ربیع ذکر کرده که خلاف دیدگاه مشهور شیعه است و این بیانگر اظهار نظر کلینی در این باره است.
چگینی اظهار کرد: دستیابی به حقیقت، آرزوی دیرینه بشر بوده است و تاریخ به‌عنوان پل ارتباطی ما را به گذشته برای کشف حقیقت متصل می‌کند. ما حجم زیادی از احادیث داریم که چون حدیث است، در تاریخ کنار زده می‌شود ولی بنده معتقدم حداقل روایات مانند سکه‌هایی است که در باستان‌شناسی کشف می‌شود و می‌تواند لایه‌های پنهان تاریخی را برای ما آشکار کند.
تحلیل نامه‌های امام رضا(ع)
همچنین منصوره رضائی، به بررسی تاریخی نامه‌های امام رضا(ع) پرداخت و گفت: نامه‌ها تنها پل ارتباطی در آن زمان بوده است و به نوعی ترسیم سیمای عصر هر یک از ائمه(ع) و دغدغه فکری و فرهنگی ایشان در آن‌ها بازتاب یافته است.
وی ادامه داد: ما در تحقیق خودمان، کتاب «مکاتیب الائمه» را الگو قرار داده و محتوای آن را از جهت ساختار درونی و بیرونی بررسی کردیم. تعداد نامه‌ها، مقصد جغرافیایی، نوشت‌افزاری که امام برای نوشتن نامه استفاده کرده و نامه‌رسان و اعتبار و اصالت نامه در ساختار بیرونی مورد توجه بوده است. همچنین ورودی نامه، پیکره و پایانِ نامه، اینکه آغاز نامه چگونه بود و جایگاه و موقعیت اجتماعی سیاسی گیرنده نامه، حجم نامه و انگیزش در بخش درونی و در قسمت پایانی هم تاریخ نامه، امضاء، مهر و … مورد تحقیق قرار گرفت.
منصوری بیان کرد: ۱۸۸ نامه در مکاتیب به امام رضا(ع) اختصاص داشت که ۱۶۷ نامه پایه پژوهش بنده قرار گرفت و نامه‌ها را شش گروه کردیم از جمله نامه‌های ابتدایی یعنی نامه‌هایی که بدون درخواست جواب از سوی امام نوشته شده است مثلاً در مورد جبر و اختیار ۱۷ نامه ابتدایی وجود دارد. ۱۳۹ نامه متن ساده داشت زیرا در ارتباط با عموم مردم بود و برخی خطاب به خلیفه و افراد علمی بود و متن آن رسمی و با مهر و امضاء بوده است.
این پژوهشگر با بیان اینکه ۵۰ نامه به کوفه نوشته شده است، اظهار کرد: همچنین تعداد نامه‌ها وقتی امام به مرو آمدند در ایران بیشتر شد و ایشان روی برگه کاغذ کوچک یا قرطاس آن‌ها را می‌نوشتند همچنین توقیعات امام با خط یا نشان انگشتری مهر می‌شد که عمدتاً در نامه‌های رسمی رایج بود و نامه‌رسان‌ها معمولاً تعدادی از یاران امام بودند که اسم برخی در مکاتیب آمده است.
وی تأکید کرد: ۸۳ درصد نامه‌های امام ناقل داشت و از چند سلسله راوی به ما رسیده است که ما هم آن‌ها را در دو مرحله سندی و هم متنی نقد کردیم؛ مثلاً نامه تعریف و تمجید از فضل بن سهل به علت اشکال از تحقیقاتمان کنار گذاشته شد./ ایکنا
