شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله خویی نه تنها در علم فقه نبوغ دارد، یا در علم اصول اول شخص است، بلکه در کلیه علوم اسلامی تخصص و تبحر کامل دارد، و صاحب مطالعه و تحقیق و تتبع می‌باشد. ایشان روزی چهار درس خارج می‌گفت. شبها اصول و صبحها فقه و پیش از ظهرها در منزل برای چند تن از فضلای برجسته درس فقه خصوصی می‌فرمود و عصرها خارج مکاسب که از شدت گرما و کثرت اشتغال فقط این درس را به طور موقت ترک نمودند.
شبکه اجتهاد: ۱۷ مرداد سالروز رحلت عالم بزرگوار مرحوم آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی است. بدین مناسبت، شرح حالی را که ۶۵ سال پیش توسط یکی از شاگردان ایشان، مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبائی (از نوادگان آیت‌الله سید محمد کاظم یزدی) نوشته شده، تقدیم خوانندگان عزیز می‌گردد. این شرح حال کی در پی می‌آید در سال ۱۳۳۰ ، در سن ۵۲ سالگی آیت‌الله خویی نوشته شده است.
سید الفقهاء و نابغه الاصول، مفخره المذهب، حضرت آیت‌الله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم بن سید علی اکبر موسوی خویی، یکی از مراجع بزرگ تقلید و از نوابغ بزرگ و شخصیت‌های برجسته علمی عالم تشیع است.
تولد ایشان در نیمه رجب سال ۱۳۱۷ هجری در خوی (یکی از شهرستانهای آذربایجان) رخ داده. از هنگام خردسالی سیمای بزرگی در او نمایان، و آتیه درخشانی در او جلوه گر بود. از این رو والد معظّمشان در تربیت و تعلیم و تهذیب ایشان نهایت کوشش را داشت؛ و هم از این جهت بود که در سن ۱۳ سالگی، یعنی در سال ۱۳۳۰ شخصا خودش به همراه همه افراد خانواده، او را برداشته به نجف اشرف برد تا در آنجا کلیه وسائل تحصیل را از برای او مهیا، و خود مواظب تمام جهات و شئون او باشد. پدرش آتیه عجیبی را در این نونهال مترقب است، دست قدرت و مددغیبی هم تمام ابزار کار و وسائل تحصیل و آنچه شرط موفقیت است به رایگان در اختیار او گذارده، در ملایمترین محیط شروع به تحصیل نمود. والد معظمش که از تلامذه و خواص اصحاب مرحوم آیت‌الله طباطبائی یزدی بود، در مدرسه سید برای فرزند خو حجره‌ای تهیه کرد. آیت‌الله خویی شروع به تحصیل نمود. آیت‌الله خویی در همان اوان تحصیل هم ممیزاتی داشت که در کمتر کسی جمع می‌شود. از جمله:
۱ . هوش و ذکاوت فوق العاده، ۲٫ حافظه بسیار قوی، ۳٫ قریحه سرشار و ذوق سلیم و فهم مستقیم. ۴٫ جدیت و کوشش و تحمل زحمات طاقت فرسا در تحصیل. ۵٫ دقت نظر و تحقیق علمی و تعمق فکری. ۶٫ سرعت انتقال و جولان ذهن. ۷٫ کثرت مطالعه و غور و تتبع و تفحص در کتب و اقوال. ۸٫ خوش بینی و منطق ساده و روان.
اینها تمام موهبت‌های الهی است که در کمتر کسی همه آنها جمع شده است.
آیت‌الله خویی مجموعه همه این کمالات و کمالات دیگر می‌باشد. «آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری».
چنان چه به تجربه رسیده، کسانی که دارای استعداد بسیار قوی هستند، طاقت تحمل زحمت در علمیّات را ندارند. به همین جهت از آن استعداد، استفاده نمی‌توانند بکنند. در صورتی که این گونه افراد نادر، اگر در تحصیل جدی بکوشند، به فاصله کمی، مراتب نائل و مقامات بسیار شامخی را احراز می‌کنند. چنان که اشخاصی هم که استعداد خیلی قوی دارند تفاوت دارند: کسانی را می‌بینید در اثر هوش سرشار هر مطلبی را فوری به خوبی درک می‌کنند، ولی در اثر قوی نبودن حافظه، از دست می‌دهند، و کسانی را می‌بینید اگر مطلبی درک کنند، در اثر حافظه قوی همیشه در نظرشان مجسم و مستحضرند، اما در اثر کمی ذکاوت از درک مطالب قاصرند؛ و همچنین در میان دانشمندان، کسانی که تسلط و احاطه و تتبع زیادی در کتب و اقوال دارند، به تحقیقِ در مطالب کمتر می‌رسند، چنانچه کسانی که درمقام تحقیق و تدقیق هستند تتبع کاملی ندارند. در تمام دوره تاریخ افراد نادری استثناء شده اند. یکی از آنها در عصر حاضر، آیت‌الله خویی است که حائز مجموعه همه این کمالات است. دارای استعداد و نیرومند، هوش و ذکاوت سرشار و هم حافظه فوق العاده، و نیز هم در تتبع و احاطه کم نظیر، و هم دارای تحقیقات و آراء بسیاری می‌باشند که در محافل دانشمندان مورد بحث و در آثار علمی مورد دقت نظر است.
آیت‌الله خویی، در مدت شش سال تحصیلات مقدماتی و سطحی خود را تکمیل نموده، از سال ۱۳۳۶ ق به درس خارج پرداخت، و از محضر نوابغ بزرگ و ملازمت اساطین علم و اساتید عالی قدر بهره کافی گرفت. مانند:
۱- مرحوم آقا شیخ مهدی مازندرانی
۲- مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی.
۳- مرحوم نابغه علوم آقا شیخ محمد حسین کمپانی: مدت چهارده سال ملازم ایشان بوده، و فقه و اصول و معقول را در خدمت ایشان تکمیل کرده، و تقریرات فقه و اصول ایشان را می‌نوشته
۴- مرحوم آقا ضیاء عراقی.
۵- مرحوم میرزای نائینی. مدت چهارده سال از بهترین شاگردان ایشان بوده، و تقریرات فقه و اصول ایشان را می‌نوشته که درجات ایشان (هفت سال پیش از فوت مرحوم نائینی) تقریرات اصول ایشان در سن سی و یک سالگی آیت‌الله خویی (یعنی سال ۱۳۴۸ق) در صیدا چاپ و تا ابد ارمغانی جاوید به دست اهل فضل و دانش داده، و اخیرا به جهت یافت نشدن نسخ آن با تجدید نظر و تعلیقات مجددا در تهران به چاپ رسید.
تبحر آیت‌الله خویی در علوم مختلف
آیت‌الله خویی نه تنها در علم فقه نبوغ دارد، یا در علم اصول اول شخص است، بلکه در کلیه علوم اسلامی تخصص و تبحر کامل دارد، و صاحب مطالعه و تحقیق و تتبع می‌باشد. علم کلام و معارف اسلامی و عقاید و رودود مادیگری و طبیعی گری و سایر ادیان و مذاهب باطله را در محضر نابغه بزرگ، استاد فن، مرحوم علامه بلاغی فراگرفته، و سالیان دراز ملازمت ایشان را داشته، و در همان زمان در سن بیست و پنج سالی کتاب «نفحات الاعجاز» را نوشته، و بر رد کتاب «حسن الایجاز» در اثبات اعجاز قرآن تالیف و چاپ نموده، و استاد ایشان مرحوم بلاغی کمال توجه و علاقه را نسبت به مقام فضلی و استعداد و جدیت در تحصیل ایشان داشته، و در یکی از کتابهای خود که از کتاب نفحات الاعجاز نام برده می‌شود» (رحله مدرسیه ج ۲ ص ۸) با تجلیل و احترام نام ایشان را یاد می‌کند.
حکمت الهی و فلسفه طبیعی را نزد حکیم بزرگ مرحوم سید حسین حکیم بادکوبی و از محضر نابغه فلسفه علامه کمپانی و مرحوم بلاغی فرا گرفته اند.
علوم ادبی را نزد ادبای مشهور عصر فراگرفته، و مطالعات و محفوظات ادبی ایشان زیاد و در این قسمت صاحب رای و تحقیق می‌باشند.
هیئت و حساب و هندسه و سایر علوم ریاضی را در نزد اساتید متخصص وقت فرا گرفته، و خود مطالعات ممتدی در علوم ریاضی قدیم و کتب ریاضی جدید داشته، و از غالب علوم جدیده بهره کافی دارند.
تدریس آیت‌الله خویی
آیت‌الله خویی زمانی که به درس خارج حاضر می‌شدند، خود به تدریس سطح اشتغال داشته ولی ا ز سال ۱۳۵۰ ق تدریس سطح را ترک گفته، به تدریس خارج فقه و اصول پرداختند و در این مدت بیست سال، چهار دوره اصول را (اکنون دوره چهارم است) تدریس نموده، و در هر دوه عده بسیاری از فضلا و دانشجویان از محضرشان بهره مند گشته، و بیشتر آنها تقریرات درس ایشان را مرتب می‌نوشتند .از آنجا که آیت‌الله خویی بیان ساده و روانی دارند و در ترتیب و تهذیب و نظم مطالب علمی قدرت عجیبی دارند، لذا تقریرات نوشتن برای همه کس میسر و غالب شاگردان ایشان تقریرات ایشان را نوشته و می‌نویسند. به طوری که تاکنون در این چند سال، چهار تقریرات از بیانات ایشان چاپ و نشر شده :(۱) فروع علم اجمالی، (۲) دوه تمام مباحث عقلیه، (۳) جبر و تفویض دوره سوم، (۴) جبر و تفویض دوره چهارم.
مکتب تربیتی آیت‌الله خویی بهترین حوزه‌های تعلیمی دانشگاه نجف و خود آیت‌الله خویی تمام همت خود را به تربیت و تعلیم و تهذیب طلاب معطوف داشته، کوچکترین افراد طلبه سوال علمی که داشته باشند به خوبی و آسانی می‌توانند ایشان سوال نموده، و حل و توضیح و جواب مطلب خود را دریافت دارد، بدون آن که مشروط به وقت معین یا جای معینی باشد. (این اخلاق معاشرتی و حسن استقبال مراجع و فضلا و مدرسین نجف، از طلاب و محصلین، معروف حوزه‌های علمیه می‌باشد). از این رو می‌توان نوید داد که تربیت شدگان مکتب تعلیمی ایشان زندگانی علمی شیعه را در آتیه تکفل و تامین نمایند، چنانچه هم اکنون در مرکز و بلاد دیگر چرخ‌های تدریس سطح را اداره و برخی تدریس خارج نیز دارند.
آیت‌الله خویی روزی چهار درس خارج می‌گویند. شبها اصول می‌گویند، و صبحها فقه می‌گویند، و پیش از ظهرها در منزل برای چند تن از فضلای برجسته درس فقه خصوصی می‌فرمایند. عصرها خارج مکاسب می‌فرمودند که از شدت گرما و کثرت اشتغال فقط این درس را به طور موقت ترک نمودند.
آیت‌الله خویی در شبانه روز به استثنای چند ساعت برای خواب و کارهای ضروری، دایما مشغول می‌باشند، و به طور مرتب یا تدریس می‌فرمایند یا مطالعه یا تحقیق یا تألیف و آنی بیکار نیستند.
مجالس عادی ایشان هم مدرسه سیاری است که آنی از مذاکره علمی خالی نیست.
الحق این شخصیت علمی و این نابغه بزرگ، از بزرگترین مفاخر علمی عالم تشیع است.
درس تفسیر
دانشگاه نجف از آغاز تأسیس تاکنون در این قرون متمادی مرکز کلیه علوم مذهبی و فنون اسلامی، همچنان که مرکز روحانیت شیعه و مقرّ ریاست مذهب و مصدر تقلید و فتوا و احکام فقه جعفری بوده، و یک کنگره علمی جهانی و بین المللی بوده که از کلیه نقاط جهان و تمامی کشورهای اسلامی برای تحصیل فقه و احکام اسلامی به باب مدینه علم پیغمبر اسلام می‌رفته اند. همچنان که مرکز تدریس کلیه علوم مختلف دیگر نیز بوده، و در پرتو امواج رؤسای مذهب، مانندگان شیخ طوسی و علامه‌ها و مقدس اردبیلی‌ها و بحر العلوم‌ها و کاشف الغطاها و صدها دیگران که در مرکز، ریاست مذهب را داشته اند، تمامی علوم در نجف اشرف تدریس می‌شده، و رواج کامل داشته، و در هر علمی نوابغ و مؤسسین و متخصصین و مولفین و کتابهای بیشماری در هر قرنی به جهان علم و دانش ارزانی داشته، از همان ابتدای تأسیس همچنان که مبسوط و خلاف و نهایه را در فقه و عده را در اصول داشته، تهذیب و استبصار را که دو کتاب از کتب اربعه شیعه است در حدیث، و تبیان را در تفسیر، و فهرست را در رجال نیز داشته است.
این بود تا این فتره اخیره که جز فقه و اصول، سایر علوم رو به ضعف نهاد، و بزرگانی که در علوم دیگر نیز تخصص داشتند، از آنها تقدیر نشد، و از اظهار آن خودداری کردند، ولی اکنون قریب پنج سال است بحمد الله نجف اشرف حیات علمی خود را تجدید می‌کند. علاوه بر فقه و اصول، سایر علوم دینی نیز رواج کامل گرفته، و از هر کدام چندین حوزه درسی منعقد است، و این همه تالیفات و مطبوعات زیاد که در همین چند ساله، با فقد تمام وسائل مادی به چاپ رسیده، از آثار همان است.
و اوّل کسی که از بزرگان در این راه قدم نهاد و اقدام نمود و راه را بر دیگرن باز کرد، آیت‌الله خویی بود که شروع به تدریس خارج علم تفسیر نمودند، و مشغول تألیف یک دوره تفسیر مطابق احتیاج و نیاز عصر شدند. کم کم دیگران نیز اقدام به تدریس تفسیر و سایر عللوم اسلامی نمودند. این اقدام از برجسته ترین خدمات علمی و دینی آیت‌الله خویی محسوب می‌شود.
آیت‌الله خویی مردیست پاک و بی آلایش، مردیست پارسا و پرهیزکار، مربی ملکات نفسانی و معلم اخلاق فاضله، دارای زندگانی بی نهایت پاک و ساده و بی آلایش، دانشمندی است دارای فکر عالی و روشن، و کاملا آشنا با اوضاع جهان، و رجل دینی است؛ بی نهایت غیور بر نوامیس دینی و مظاهر مذهبی؛ در راه خدمات دینی و اجتماعی، نهایت جدی و کوشا، آثار حقیقت و صدق و صفا در او مشهود و نمایان است. با کوچکترین افراد طلبه با نهایت تواضع و اخلاق روبرو گشته و با آنها نشست و برخاست می‌نماید. در عین حال هیبت علمی او در اعماق حوزه نجف جا دارد.
سفرهای آیت‌الله خویی
آیت‌الله خویی در سال ۱۳۵۳ به زیارت بیت الله الحرام مشرف شده و در ملاقات با ابن سعود مذاکرات مذهبی زیادی نموده اند، و در مسجد مدینه با یکی از دانشمندان عامه، هر شبه مجلس مذاکرات مذهبی داشته، به طوری او را مجذوب می‌کند که هر شب فریفته بیانات ایشان شده و تا پاسی از شب، هر شب برای مذاکره با شوق حاضر می‌شد.
و در رجب سال ۱۳۶۷ ق برای زیارت ارض اقدس سفری به ایران نموده، و در خرمشهر و قم و تهران و مشهد و سایر شهرها استقبال شایانی از ایشان به عمل آوردند. ما برای نمونه آنچه را که در روزنامه استوار چاپ قم شماره ۹۴۲ تاریخ ۱۲ /۲/۱۳۲۸ ش نوشته شده، عینا نقل می‌کنیم که در آن روزنامه ضمن معرفی آیت‌الله خویی گوید: خبر ورود معظم له که به قم رسید، هیجان دیگری در روحانیین و سایر طبقات ایجاد شد. لذا جمیع طبقات تعطیل و با استقبال شایانی مقدم شریفش را گرامی داشتند. عده زیادی تا اراک و سپس متناوبا از اراک تا شاه جمال، حوزه علمیه و طبقات دیگر برای پذیرایی و عرض خیر مقدم حضور داشتند، و در سلفچگان که در هفت فرسخی قم است، فضلای حوزه علمیه و علما و طلاب و برخی از طبقات دیگر و همچنین در «طرلاب» عده کثیری حضور داشتند، و از چند کیلومتری شاه جمال تا شاه جمال جمعیت کثیری مستقبلا با احساسات دینی پاک به استقبال شتافته بودند. در شاه جمال پذیرایی گرمی از طرف علمای عظام و تجار محترم از حضرت آیت‌الله بعمل آمد. پس از نیم ساعت توقف در آنجا، با مستقبلین به جانب شهر عزیمت نمودند. در شهر با احساسات غریبی از اهالی مواجه گشتند».
تالیفات آیت‌الله خویی
- اجود التقریرات: تقریرات اصول مرحوم نائینی در ۱ جلد دو مرتبه چاپ شده.
- تقریرات فقه مرحوم نائینی.
- تقریرات اصول مرحوم کمپانی.
- تقیرات فقه مرحوم کمپانی.
- کتاب فقه استدلالی.
- حاشیه استدلالی بر عروه.
- کتاب تفسیر
- حاشیه بر مکاسب
- نفحات الاعجاز در اثبات اعجاز قرآن، چاپ نشده.
- لباس مشکوک چاپ شده.
- رساله در تحقیق غروب و مغرب.
- رساله در تعارض استصحابین.
- قاعده تجاوز.
- رساله در ارث زوج و زوجه قبل از دخول.
رساله‌های عملیه ایشان چاپ و منتشر شده.
آیت‌الله خویی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی، و از مفاخر بزرگ عالم روحانیت و مذهب و بزرگترین نابغه اصول و از مؤسسین آن فن می‌باشد، و دارای مبانی و آراء و نظریات بسیاری است که مورد توجه دانشمندان است. تصمیم گرفته‌اند که علم اصول را تهذیب نموده، زیادی‌های آن را که در طریق استنباط احکام فقهی واقع می‌شود حذف نماید. چنان چه در دوره چهارم تا اندازه‌ای این فکر را عملی نموده اند.
