سید محمدرضا سیستانی و دغدغه‌‌هایی از جنس «فقه سلامت»/ محمدضیا روحانی

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدرضا سیستانی متولد ۱۳۴۱ شمسی، فرزند مرجع عالیقدر آیت‌الله سید علی سیستانی و از اساتید ممتاز حوزه علمیه نجف است. او در مقطع سطح از اساتید فراوانی از جمله آیت‌الله شیخ مهدی مروارید و آیت‌الله سید حسن مرتضوی بهره علمی برده و در درس خارج نیز از محضر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی و آیت‌الله سید علی سیستانی در فقه و اصول تلمذ نموده است.

سید محمدرضا علاوه بر اداره دفتر مرجعیت نجف، از سال ۱۴۲۴ تدریس درس خارج خود را با بحث حج آغاز کرده و تاکنون ادامه دارد به‌نحوی که کرسی درسی پر محتوا و عمیق او همواره مورد توجه فضلای حوزه علمیه نجف بوده و هست.

آثار علمی فراوانی از وی به‌صورت تألیف و یا تقریرات دروس این استاد حوزه نجف به طبع چاپ رسیده است که می‌توان به: «وسائل الانجاب الصناعیه»، «بحوث فقهیه»، «زواج البکر الرشیده بغیر إذن الولی»، «بحوث فی شرح مناسک الحج» و «قبسات من علم الرجال» اشاره کرد.

توجه بزرگان به آثار علمی سید محمدرضا سیستانی

اقبال علما و بزرگان حوزه‌های علمیه به آثار و مؤلفات سید محمدرضا سیستانی از جمله امتیازات علمی او محسوب می‌شود که می‌توان به توجه ویژه آیت‌الله سیدموسی شبیری زنجانی در مباحث رجالی به کتاب «قبسات فی علم الرجال» وی اشاره کرد. همان‌طور که درس خارج فقه سقط جنین آیت‌الله شیخ مهدی مروارید بر اساس کتاب «المنع من الانجاب» در حال برگزاری است. همچنین استاد معظم حاج شیخ محمد مروارید نیز بر اساس کتاب «وسائل الانجاب الصناعی» درس خارج فقه تلقیح مصنوعی را ارائه می‌فرماید.

اهتمام ویژه به مباحث فقه سلامت و مسائل مستحدثه

یکی از دغدغه‌های جدی سید محمدرضا سیستانی پرداختن به مسائل مستحدثه و فقه سلامت است، به‌گونه‌ای که عمده تألیفات فقهی او به غیر از مباحث حج که در فقه سنتی است، به مسائل مستحدثه می‌پردازد. این مطلب حاکی از اهتمام ویژه او و حوزه علمیه نجف اشرف به مسائل مستحدثه است.

محمدرضا سیستانی در مقدمه کتاب «وسائل الانجاب الصناعی» می‌نویسد: «دانش پزشکی جدید تحول عظیمی در درمان نازائی و کمک به زوج‌های جوانی که آرزوی فرزند آوری به‌صورت طبیعی برایشان ممکن نیست، فراهم آورده است. در دهه‌های اخیر روش‌های متنوع و جدیدی برای فرزند آوری در مقابل زوج‌های جوان قرار گرفته است. در کنار این تحول عظیم سؤالات فقهی جدیدی پیرامون دیدگاه اسلام در مورد استفاده از این روش‌ها و آثار وضعی و تکلیفی آن پدید آمده که پاسخگوئی به آن‌ها وظیفه فقیهان و دانش‌پژوهان علوم اسلامی است».

همچنین در مقدمه کتاب «وسائل المنع من الانجاب» می‌خوانیم: «کنترل جمعیت با روش‌های جلوگیری از بارداری از اموری است که با انگیزه‌های مختلف تربیتی، اقتصادی، بهداشتی و غیره در جامعه امروز مورد توجه خانواده‌ها قرار گرفته است؛ و مادر این کتاب به‌صورت استدلالی دیدگاه شریعت مقدس اسلامی را در این موضوع بررسی و کنکاش کرده‌ایم».

معرفی کتاب «وسائل المنع من الانجاب»

این مطالب حاکی از دغدغه جدی این محقق فرزانه نسبت به پژوهش در مسائل مستحدثه پزشکی و فقه سلامت است. در ادامه نیم‌نگاهی خواهیم داشت به اثر ارزشمند «وسائل المنع من الانجاب» (راه‌های جلوگیری از بارداری)؛ این کتاب توسط انتشارات دارالمورخ العربی چاپ شده است و چاپ سوم آن در ۱۴۳۳- ۲۰۱۲ در اپلیکیشن تطبیق الرضا و سایت نور لایب قابل دسترسی و مطالعه است. این اثر در ۳۵۲ صفحه، پنج فصل و پنج ملحق تنظیم شده است و در پایان نیز در بحثی مستقل به موضوع جنابت زنان می‌پردازد.

این کتاب در پنج فصل تنظیم شده است، در فصل نخست به موضوع «عزل» که یکی از روش‌های سنتی جلوگیری از بارداری می‌باشد، پرداخته شده است. مؤلف در این بخش حکم صور مختلف عزل مانند رضایت زوجه یا عدم رضایت وی را بررسی کرده است.

در فصل دوم پیرامون داروهای جلوگیری از بارداری صحبت شده است، در این بخش چگونگی تأثیر این داروها در جلوگیری از بارداری و حکم آن، همچنین حکم مصرف آن‌ها از جهت آسیب‌هایی که ممکن است به بدن وارد شود و حکم حق زوج در صورت مصرف این داروها بیان شده است.

در فصل سوم حکم استفاده از آلات و وسائل جلوگیری از بارداری که در رحم جانمایی می‌شود مانند IUD تبیین شده است. استاد سیستانی در این رابطه به چگونگی تأثیر این آلات و حکم شرعی آن پرداخته است.

از جمله مطالبی که در این فصل مطرح شده است می‌توان به حکم فقهی قرار دادن این وسائل در صورتی که منجر به لمس و نظر حرام شود، حکم از بین بردن نطفه در این روش و لزوم اخذ اذن زوج برای استفاده از این آلات اشاره نمود. همچنین در این بخش پیرامون وظیفه پزشک نسبت به قرار دادن یا برداشتن این آلات سخن به میان آمده است.

فصل چهارم کتاب به بررسی احکام بستن لوله‌های تناسلی پرداخته است. سیستانی در این فصل به مشروعیت فی‌نفسه این عمل و آثار و مشکلاتی که ممکن است بر آن مترتب شود پرداخته است.

آخرین فصل کتاب «المنع من الانجاب» پیرامون موضوع مهم سقط جنین است که یکی از روش‌های جلوگیری از فرزند آوری پس از بارداری می‌باشد. سید محمدرضا سیستانی در این رابطه به صور مختلف سقط جنین اشاره کرده است مانند سقط قبل از ولوج روح و بعد از آن و استفاده از موادی که ممکن است منجر به اسقاط جنین شود.

همچنین به موارد جواز سقط جنین پرداخته‌ و حکم وضعی و تکلیفی سقط را در صور مختلف بیان نموده‌اند. در این بخش حکم دیه و کفاره سقط جنین، مراحل رشد جنین و زمان ولوج روح نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

پس از فصل‌های پنج‌گانه کتاب در بخش ملحقات نیز پنج مطلب بیان شده است: ۱- بررسی حکم اضرار به نفس ۲- بیان حکم نظر زن به عورت زن دیگر ۳- حکم خروج زوجه از منزل بدون اذن زوج ۴- بررسی شمول قاعده نفی ضرر در احکامی که اقتضای ضرر دارند در صورتی که ضرر زائدی بر آن تصور شود ۵- مراحل تصویری رشد و تطور جنین؛

در پایان کتاب یک بحث استطرادی پیرامون جنابت بانوان مطرح شده است که تحقیقی ارزشمند و بی‌بدیل در این موضوع می‌باشد و مناسب است در نوشتار مستقلی بررسی و معرفی گردد.

امتیازات کتاب «وسائل المنع من الانجاب»

اگرچه پیرامون امتیازات کتاب و روش‌شناسی استنباط استاد سید محمدرضا سیستانی در مقاله‌ای مستقل اشاره می‌شود، اما در این نوشتار مختصر و در پایان به تیتر و اهم امتیازات کتاب نامبرده ذکر و به برخی از موارد اشاره می‌شود:

۱- توجه دقیق و تسلط بر مباحث موضوع شناسی فقه پزشکی. (صفحات ۹۰-۹۱ – ۳۵)

۲- ارتباط با جامعه پزشکی و اعتماد بر گزارش آن‌ها (صفحات ۵۶ و ۹۹)

۳- تتبع و تسلط بر اقوال اهل سنت (صفحات ۱۴۹ – ۱۲۸ – ۱۰۰ الی ۱۰۴)

۴- توجه به حقوق زن و مرد و احکام تکلیفی و وضعی آن در مباحث مشترک (صفحات ۷۹ و ۶۹)

۵- ارجاع به مقالات و کتب پزشکی انگلیسی و عربی معاصر (صفحات ۳۶- ۷۵)

۶- تسلط بر مباحث لغت‌شناسی و ارائه تحقیقات اجتهادی در علم اللغه (صفحات ۱۰ الی ۱۱ و ۴۱ الی ۴۵)

۷- توجه به احکام تکلیفی و وضعی جامعه پزشکی و مریض به‌صورت توأمان (صفحات ۸۰- ۱۲۰- ۱۶۰)

۸- تطبیق مباحث عمیق اصولی در فروعات فقهی مستحدثه (صفحات ۱۱۴ الی ۱۱۷- ۱۹۸- ۲۰۴)

۹- اشکالات روشی و مبنایی بر اساتیدشان همچون آیت‌الله خویی (صفحات ۱۰۷- ۱۲۳- ۱۴۴)

۱۰- بحث تفصیلی و دقیق پیرامون احکام وضعی دیه و کفاره که می‌تواند پاسخگو مسائل کلان پزشکی قانونی باشد.

۱۱- توجه به دستاوردهای قطعی علم و تعارض آن با روایات (صفحات ۱۳۴ الی ۱۳۶)

۱۲- تطبیقات فراوان پیرامون قواعد فقهی لا حرج، لا ضرر، لا قود در جای‌جای مباحث پزشکی

۱۳- تحدید مراحل جنین به‌صورت جزییات همراه با ارائه تصاویر رنگی از مراحل جنین (صفحات ۲۰۸ الی ۲۰۹)

نویسندگان: محمد ضیا روحانی – علی محدث اردبیلی