شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: در منظومه فکری اسلام، نحوه مواجهه با تهدیدات دشمنان به‌ویژه در شرایط خطر قریب‌الوقوع، همواره پرسشی بنیادین بوده است. یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در این زمینه، «دفاع پیشدستانه» است که در این نوشتار با استناد به منابع فقه امامیه و آرای فقهای شیعه، مشروعیت و ضرورت آن در برابر رژیم صهیونیستی تبیین می‌شود.
تفکیک دوگانه جهاد در فقه اسلامی
فقه اسلامی جهاد را در دو قالب متمایز تعریف می‌کند:
جهاد ابتدایی به معنای اقدام تهاجمی مسلمانان علیه غیرمسلمانان با اهدافی چون دعوت به اسلام، زدودن شرک و استقرار عدالت توحیدی است. این جهاد ماهیتاً تهاجمی دارد و نیازمند شرایط ویژه است.
در مقابل، جهاد دفاعی واکنشی در برابر تجاوز، اشغال یا تهدید فوری علیه سرزمین‌ها، جان، مال مسلمانان است. دفاع از کیان اسلام در این حالت، واجبی عینی و فوری است که مشروط به حضور امام معصوم نیست.
اختلاف فقهای امامیه در جهاد ابتدایی عصر غیبت
محور اصلی مناقشه فقهی، مشروعیت جهاد ابتدایی در دوران غیبت امام معصوم(ع) است. در این زمینه دو دیدگاه برجسته وجود دارد:
دیدگاه نخست که مورد پذیرش اکثر فقهاست، جهاد ابتدایی را بدون حضور امام معصوم جایز نمی‌داند. استدلال قائلین این نظر – از جمله شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید ثانی و صاحب جواهر – آن است که چنین جهادی از اختیارات انحصاری امام معصوم است و بدون اذن ایشان تحقق نمی‌یابد.
دیدگاه دوم با استناد به عمومات وجوب جهاد، روایات و مفهوم ولایت فقیه، جهاد ابتدایی در عصر غیبت را با شرایطی جایز می‌شمارد. فقهایی چون شیخ مفید، ابوالصلاح حلبی و سلار دیلمی از پیشگامان این نظر بوده‌اند و در دوران معاصر، مراجعی همچون آیت‌الله خویی، آیت‌الله محمد مؤمن و مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از آن حمایت کرده‌اند.
تبیین فقهی دفاع پیشدستانه
دفاع پیشدستانه به معنای اقدام نظامی پیشگیرانه علیه دشمنی است که شواهد قطعی بر برنامه‌ریزی برای حمله به کشور اسلامی دارد. با پذیرش دیدگاه دوم درباره جهاد ابتدایی، مبانی مشروعیت این دفاع چنین است:
۱. ذیل جهاد دفاعی: ماهیت دفاع پیشدستانه، دفاعی است نه ابتدایی. هدف، دفع تجاوزی است که در آستانه وقوع است و انتظار برای حمله، به معنای پذیرش خسارات جبران‌ناپذیر است.
۲. بی‌نیاز از حضور امام معصوم علیه‌السلام: همانند جهاد دفاعی، دفاع پیشدستانه نیز مشروط به حضور امام معصوم نیست. تشخیص خطر و ضرورت اقدام، از اختیارات حاکم شرع (ولی فقیه) و نهادهای تخصصی است.
۳. اولویت مصلحت دفاع: حتی اگر مصلحت سیاسی یا اقتصادی فوری وجود نداشته باشد، دفع خطر قریب‌الوقوع خود عین مصلحت بزرگ است و از نظر فقهی با مانع کمتری مواجه است.
۴. قرائن قطعی: شرط اساسی، وجود مستندات متقن درباره برنامه‌ریزی دشمن برای تجاوز است. این اقدام، واکنشی حساب‌شده در برابر تهدید بالفعل محسوب می‌شود.
تطبیق بر رژیم صهیونیستی: ضرورتی شرعی و عقلی
رفتار خصمانه، توسعه‌طلبانه و تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی علیه فلسطین و کشورهای اسلامی، همراه با حمایت بی‌قیدوشرط آمریکا، ماهیت تهدیدآمیز آن را به اثبات رسانده است. شواهدی چون عملیات‌های ترور، جاسوسی، توسعه تسلیحات و اعلام مواضع خصمانه، گواهی بر آمادگی دائم این رژیم برای ضربه زدن به جهان اسلام و مسلمانان است.
بر اساس مبانی فقهی یادشده، دولت‌ها و نیروهای مقاومت اسلامی نه تنها مجاز بلکه مکلفند در صورت احراز خطر قریب‌الوقوع، اقدام به دفاع پیشدستانه علیه این دشمن شرور نمایند. این اقدام در شرایط کنونی – که صهیونیست‌ها به تهدیدی وجودی تبدیل شده‌اند – ضرورتی شرعی و عقلانی برای حفظ جان مسلمین و کیان اسلام است، مگر اینکه مصلحت سیاسی یا اقتصادی یا نظامی وجود داشته باشد.
رد شبهه “منع قصاص قبل از جنایت”
ممکن است برخی با استناد به قاعده فقهی “ممنوعیت قصاص قبل از جنایت” به مخالفت با دفاع پیشدستانه برمی‌خیزند. این استدلال نادرست است زیرا:
– این قاعده ناظر به روابط فردی درون جامعه اسلامی است و هدفش جلوگیری از انتقام‌جویی‌های شخصی است.
– دفاع پیشدستانه مربوط به حوزه امنیت ملی در برابر تهدید خارجی سازمان‌یافته است و مبنای آن، قواعدی چون “نفی سبیل” و “وجوب دفاع” است.
– هدف این اقدام، دفع تجاوز است نه مجازات پیشدستانه؛ بنابراین تطبیق این قاعده بر دفاع پیشدستانه قیاس مع الفارق است.
نتیجه‌گیری
با استناد به دیدگاه فقهی‌ای که جهاد ابتدایی در عصر غیبت را با شرایط جایز می‌داند – و مورد تأیید مراجعی چون مقام معظم رهبری است – و با توجه به ماهیت دفاعی اقدامات پیشدستانه، هیچ مانع شرعی برای ضربه زدن به دشمنی مانند رژیم صهیونیستی وجود ندارد. در برابر دشمنی که مستندات قطعی بر برنامه‌ریزی تجاوزش موجود است، دفاع پیشدستانه نه تنها حق که وظیفه‌ای ضروری برای دولت‌های اسلامی و نیروهای مقاومت است. این رویکرد، که ذیل جهاد دفاعی مشروع تعریف می‌شود، پاسخی عقلانی و فقهی به تهدیدات وجودی علیه امت اسلامی در دوران معاصر است، مگر اینکه مصلحت سیاسی یا اقتصادی یا نظامی وجود داشته باشد.
نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین هادی مصباح الهدی، مدرس حوزه و دانشگاه و عضو گروه فقه و مبانی اجتهاد مرکز تخصصی آخوند خراسانی
