شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: عقل از منظر پیامبر اسلام (ص) این گونه تعریف می‌شود این حضرت می‌فرمایند: یا علی، عقل چیزی است که با آن به خشنودی خداوند رحمان دست پیدا می‌کنید و به رضایت خداوند رهنمون می‌شوید.
از این رو در کلام اهل بیت (ع) به ویژه امام رضا (ع) می‌بینیم که عقل مولفه‌ای است که انسان را به بندگی خداوند رهنمون می‌سازد و فرد را به سمت خداوند هدایت می‌کند.
به عنوان مثال می‌توان گفت برخی افراد تصور می‌کنند به واسطه علم و مدرک تحصیلی که دارند فرد عالمی به حساب می‌آیند در حالیکه در این بین باید بنده خدا بود و خدا را در تمام ابعاد مدنظر زندگی داشت بنابراین دیده می‌شود که برخی از این افراد با حقیقت به ستیزه جویی پرداخته و با اینکه عالم هستند اما عاقل به حساب نمی‌آیند. از سوی دیگر ممکن است انسان‌هایی وجود داشته باشند که درس نخوانده و تحصیلات خاصی نداشته باشند اما حتی در کارهای ساده خود حقایق هستی را فهمیده و درک درستی داشته باشند این افراد در اصطلاح در عالم هستی هیچ کاره هستند اما در حقیقت این افراد انسان‌های شریفی بوده و در مسیر عبودیت حق زندگی می‌کنند و زندگی خود را بر اساس حق پیش برده‌اند. با اینکه در محرومیت اجتماعی بوده‌اند اما بنده خدا به شمار رفته و از نظر مکتب اهل بیت (ع) عاقل به شمار می‌روند. افرادی که جوهره علم را دارند رفتارهایی مبتنی بر عقل از خود نشان می‌دهند.
امام رضا (ع) فرموده‌اند: مدارای با مردم نصف عقل است و یک انسان عاقل ویژگی‌های خاصی دارد. ویژگی‌هایی چون تواضع، مدارا، مردمداری، خیراندیشی، کمک رسانی و تقوای اجتماعی و سیاسی نشان دهنده عقل است.
همچنین انسان عاقل حق جو است و افراد عاقل باید این ویژگی‌ها را در رفتار خود در حوزه‌های مختلف زندگی در جهت عبودیت نشان دهند و در راه حق زندگی کنند. اهل بیت (ع) این مسائل را به عنوان شاخصه‌هایی یادآوری می‌کنند و این شاخص را به انسان‌ها برای قدم گذاشتن درراه حق معرفی می‌کنند.
امام رضا (ع) فرموده‌اند: عاقل ترین مردم کسی است که در امور زندگی بهتر برنامه ریزی داشته باشد و در اصطلاح برای آخرتش بیشتر فعالیت کند این یک شاخص رفتاری است.
کسی که در زندگی برنامه ریزی دارد باید از وقت خود بهترین بهره را ببرد و در جهت بندگی خداوند تلاش کند و این افراد عاقل هستند.
این امام بزرگوار (ع) مقام علمی بالایی داشتند که همه اهل بیت (ع) نیز ایشان را به عنوان عالم آل محمد می‌شناختند و لقب دانایی آل محمد را نسبت داده بودند. امام رضا (ع) بروز و ظهور گسترده‌ای در مباحث علمی و عقلانی در زمان خود داشتند.
محمد بن اسحاق بن موسی بن جعفر نقل می‌کنند: امام موسی بن جعفر (ع) به فرزندان خود فرموده‌اند: پرسش‌های دینی خود را از این امام (ع) بپرسید و آنچه را که به شما تعلیم داد، به خاطر بسپارید.
در زمان امام صادق (ع) و امام باقر (ع) اتفاقاتی در شرایط آن زمان به وقوع پیوست که باعث پیشرفت و حرکت علمی شد و در سیره اهل بیت (ع) برجسته بود. اما در زمان امام رضا (ع) معماری که این دو بزرگوار انجام داده بودند شرایطش فراگیر و جهان شمول شد.
شخصی به نام هروی در مناظره با این بزرگوار به این نتیجه رسیده بود که هیچ فرد داناتری از امام رضا (ع) ندیده است و هیچ دانشمندی به دانایی این حضرت سراغ ندارد این امام (ع) بر تمام افرادی که خود را اهل علم و دانش می‌دانستند ارجحیت داشتند و علمشان نسبت به علمای تمام فرقه‌ها غلبه داشت و به برتری علمی خاصی رسیده بودند.
جلسات علمی را به گونه‌ای هدایت می‌کردند که حقانیت و توحید را به تبعیت از اهل بیت (ع) نشان بدهند. هدایت شان موحدانه و حقانی بود. از این رو عقل چیزی است که انسان را به بندگی خداوند می‌کشاند و امام رضا (ع) این شاخصه را با عنایت به لطف خداوند داشتند.
به اوج رساندن علم و تمدن در ایران زمانی شروع شد که امام رضا (ع) وارد نیشابور شدند و دستاوردی عظیم را به یادگار گذاشتند. پیش از ایشان هم بزرگوارانی چون امام کاظم (ع)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع) و… تلاش کرده بودند بعد از واقعه سرنوشت ساز عاشورا علم را به درجه بالایی رسانده و در تمام جوامع گسترش دهند، اما در راس آن امام رضا (ع) قرار داشتند. هجرت تمدن ساز این امام شیعیان (ع) در تاریخ، تمدن اسلامی را شکل داد.
نویسنده: دکتر سیده مژگان سخایی، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)
