شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مسأله تعدد زوجات هم از احکامی است که به بدنه جامعه اسلامی مربوط است و بسیار خوب است که مسأله به فقه حکومتی و اختیارات حاکم حواله شود. درواقع، همان‌طور که اصل حکم، مسلم است، بهتر است وارد شدن در فروعات آن از منظر فقه حکومتی باشد چون در احکام حکومتی حاکم اختیارات خود را اعمال می‌کند؛ بدون این‌که به اصل حکم دست بزند.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی آزاداندیشی «بررسی فقهی روان‌شناختی تعدد زوجات» پس از برگزاری ۶ جلسه مقدماتی، در تیرماه سال جاری به همت انجمن علمی مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس در این دانشگاه برگزار شد. در این نشست دکتر عزت السادات میرخانی، عضو هیأت علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس؛ دکتر طوبی شاکری، عضو هیأت علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس؛ دکتر محمد هاشمی گلپایگانی، عضو هیأت علمی دانشگاه محمد رسول‌الله(ص) به عنوان استاد کارشناس و دکتر کبری روشنفکر، مدیر گروه مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس به عنوان استاد داور حضور داشتند.
باید با نگرش کلان و نظام‌مند به مجموعه قانون‌گذاری اسلامی نگاه کنیم
میرخانی در ابتدای سخنان خود اظهار داشت: جامعیت سیستم قانون‌گذاری اسلامی اقتضا می‌کند که ما با نگرش کلان و نظام‌مند به مجموعه قانون‌گذاری اسلامی نگاه کنیم و توجه تام به پشتوانه‌های علل احکام داشته باشیم؛ چراکه در پشت هر حکمی، علتی؛ پشت هر علتی، حکمتی؛ پشت هر حکمتی، مصلحتی و پشت هر مصلحتی، غایتی است. لایه‌های رویین قانون‌گذاری اگر تناسبی با لایه‌های زیری نداشته باشد، به خطا می‌رویم. یکی از دلایل ضایعات جامعه دینی عدم توجه به همین تفکر نظام‌مند است. به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی با یک آیه یا یک روایت نمی‌توان استنباط حکم شرعی کرد و بیرون کشیدن یک حکم از احکام خدا، از کندن چاه با مژه سخت‌تر است. بنابراین مباحثی مانند ازدواج موقت و تعدد زوجات باید در گردونه سیستم فن استدلال اجتهادی وارد شود.
او با اشاره به این‌که این مسائل باید در جامعه دینی پالایش شود، گفت: اگر قرار است ما «امت وسط» باشیم، عناصری که می‌تواند پویایی، بقا، استحکام و دوام را حفظ کند، باید در نظر گرفته شود. در کل قرآن تنها یک‌بار میثاق غلیظ داریم و آن هم در مورد ازدواج است. درواقع، عقد نکاح تنها عقدی است که در قرآن با این عنوان از آن یاد شده است. بحث عدم تعلیق زوجه در قرآن هم به صورت کبری کلی و هم به صورت صغری آمده است. اگر واقعاً از جهت شرایط مکلف و شرایط جامعه، راه‌های برون‌رفت را بررسی کردیم و تنها حکم تعدد زوجات باقی ماند، که مسلم است کسی نمی‌تواند در برابر حکم خدا حرف بزند. اما نمی‌شود بی‌بندوباری را ترویج کنیم، اختلاط را یک چیز معمول در نظر بگیریم، زمینه‌های ازدواج دائم را فراهم نکنیم، بعد آتش و پنبه را کنار هم قرار بدهیم و هرکجا گیر کردیم بگوییم راهکار همین است. درواقع، ما یک راهکار فرعی را به عنوان راهکار اصلی ارائه داده‌ایم. آیا با این روال تا دو نسل دیگر بنیان خانواده در جامعه اسلامی باقی خواهد ماند؟
وجود ۷۰ شرط برای ازدواج موقت
عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس ضمن بیان این مطلب که بحث او پیرامون جامعیت و کلان‌نگری در شیوه استنباط حکم به‌ویژه در مسائل چندجانبه‌ای است که باید مورد واکاوی عمیق قرار بگیرد، اظهار داشت: مفضل از امام صادق (ع) راجع به متعه می‌پرسد و ایشان هفتاد شرط برای ازدواج موقت بیان می‌کنند و می‌فرمایند حتی عمل‌نکردن به یکی از این شروط هم ظلم است. آیات ۲۲۹ تا ۲۳۱ سوره بقره که راجع به خانواده است باید مورد مداقه قرار گیرد و لایه‌هایی که قانون‌گذار لحاظ کرده است از جهت اصول و قواعدی چون لا ضرر، لا حرج، احسان و… در نظر گرفته شود. از طرفی نگرش‌هایی که برای سلامت جامعه، سلامت خانواده، سلامت نفس، سلامت عقل و سلامت نسل حاکم است باید در نظر گرفته شود.
بهتر است ورود به مسأله تعدد زوجات از منظر فقه حکومتی باشد
شاکری نیز طی سخنانی بیان داشت: در ابتدا باید متذکر شد که بحث تعدد زوجات از مسلمات دین است و در اصلِ حکم هیچ مناقشه و چالشی وجود ندارد. ضمن این‌که اصل حکم از مسلمات دین است و مُجمع‌علیه و از ضروریات بسیار بایسته و به‌جاست که این مسأله به فقه حکومتی سپرده شود؛ چراکه هریک از احکام که به فقه حکومتی سپرده شود، بدنه جامعه هم درگیر آن می‌شود و مسأله تعدد زوجات هم از احکامی است که به بدنه جامعه اسلامی مربوط است و بسیار خوب است که مسأله به فقه حکومتی و اختیارات حاکم حواله شود. درواقع، همان‌طور که اصل حکم، مسلم است، بهتر است وارد شدن در فروعات آن از منظر فقه حکومتی باشد چون در احکام حکومتی حاکم اختیارات خود را اعمال می‌کند؛ بدون این‌که به اصل حکم دست بزند.
ضرورت تقنین و تعبیه احکامی که از خانواده و زن اول حمایت کند
او با اشاره به ضرورت زمینه‌سازی در این مسأله گفت: تقنین و تعبیه احکامی که از خانواده و زن اول در این مسأله حمایت کند و تعالی‌بخشی علمی و اخلاقی به زن باید در دستور کار قرار گیرد؛ زیرا شرایط فعلی بیشتر سبب عقیم‌کردن حکم خداوند می‌شود تا ترویج آن. پرداختن به این مسأله زمینه‌های فرهنگی و علمی زیادی می‌طلبد و شاید اگر از اول انقلاب شروع کرده بودیم، امروز بعد از چهار دهه جواب می‌گرفتیم. باید شرایطی را به‌وجود آورد که نه حکم خدا تعطیل شود، و نه زمینه ضرر به کسی فراهم شود.
همچنین هاشمی گلپایگانی طی سخنانی گفت: امروز بعد از گذشت قریب به چهل سال از انقلاب، اگر پسر و دختر جوان ما بپرسد در رابطه با ازدواج و غریزه جنسی چه باید بکنم، نمی‌توانیم تاریخ گذشته و استنباط‌های گوناگون را برای او بازگو کنیم. ما باید در این زمینه پاسخ‌گو باشیم. نمی‌توانیم بگوییم چهار دهه صبرکنید تا ما زمینه‌سازی کنیم. اصلاً چهار دهه قبل این مسایل برای بسیاری از افراد حل‌شده بود. حال ما چه کرده‌ایم که الان این مشکل تا این اندازه پررنگ شده است؟ اگر اسلام تا به حال این مشکل را حل نکرده، یا اسلام ناکارآمد است یا فهم ما از اسلام اشتباه است یا این‌که روشی که به کار برده‌ایم غلط است.
همیشه اصل با ازدواج دائم است
عضو هیأت علمی دانشگاه محمد رسول‌الله(ص) ضمن بیان این مطلب که باید بین تعدد زوجات و ازدواج موقت تفکیک قائل شد، بیان داشت: بین ازدواج موقت و ازدواج دائم، همیشه اصل با ازدواج دائم است. در مسأله ورود به حریم خطا و گناه، تا زمانی‌که شرایط ازدواج دائم وجود نداشته باشد، اصل با ازدواج موقت است. پس وقتی امر دایر شود بین به گناه افتادن یا ازدواج موقت، اصل بر ازدواج موقت است اما بین ازدواج دائم و موقت، اصل بر ازدواج دائم است. جایی که باب گناه وجود دارد اسلام تحت هیچ شرایطی دستور نمی‌دهد ازدواج نکنید و فعلاً گناه کنید تا بعد.
او خاطرنشان کرد: از علما استفتاء شده که اگر کسی به‌واسطه نداشتن همسر به گناه می‌افتد ولو گناه چشم، واجب است ازدواج کند؟ پاسخ این است که ازدواج واجب است؛ ولو موقت. بنابراین، کسی نمی‌تواند مدعی شود نظر فقها این است که گناهان کم در دانشگاه‌ها یا خودارضایی را قبول کنیم. رساله توضیح‌المسائل، ماحصل تمام فقه و واجب‌الرعایه است. گاهی به‌گونه‌ای گفته می‌شود اصل حکم خوب است با این حال اما و اگرهایی وجود دارد که کل حکم را مخدوش می‌کنیم.
هاشمی‌گلپایگانی افزود: یکی از پاسخ‌هایی که به علت تعدد زوجات پیامبر(ص) داده می‌شود این است که ازدواج‌های ایشان سیاسی بودند. اما آیا امروز هم ازدواج، بحثی سیاسی است یا خیر؟ امروزه مسأله فرزندآوری مسأله مهمی است.
شاکری نیز در این رابطه گفت: آیا ترویج ازدواج مجدد الزاماً به معنای فرزندآوری هم است؟ اگر فرهنگ‌سازی شود هر خانم چندین بچه به‌دنیا بیاورد، مشکل توازن جمعیتی هم حل خواهد شد.
سوءاستفاده‌هایی که از حکم کلی می‌شود
در ادامه این نشست، میرخانی اظهار داشت: در آیه ۲۶ سوره نساء چرا برای ازدواج موقت “فاء” به کار می‌رود؟ چرا تأکید بر ازدواج افراد مجرد است؟ انکحوا الایامی. ازدواج یک تکلیف همگانی است. معنای این‌که برای هرکس که واسطه ازدواج شود هزاران حسنه هست، چیست؟ خداوند دستور می‌دهد که به داد جوان برسید. انکحوا. از یک طرف ازدواج موقت را برای پسر ۱۶ ساله مطرح می‌کنیم اما از طرف دیگر با مراجعه به پرونده‌ها می‌بینیم که حد متوسط اکثر موارد تعدد زوجات، رده سنی ۴۵ تا ۵۵ سال است. اگر ما ازدواج موقت را برای جوان ۱۶ ساله مطرح کردیم اما پیرمرد ۵۰ ساله از آن سوءاستفاده کرد و بنیان ازدواج دائم اول را به‌هم ریخت، چه باید کرد؟
امام رضا(ع) فرمودند در اثر افراط شما در متعه، همسران شما ما را لعن می‌کنند
او ضمن بیان این مطلب که باید ببینیم ائمه در زمینه تعدد زوجات و ازدواج موقت چه راهکاری ارائه داده‌اند، بیان داشت: صاحب جواهر از مؤمن طاق نقل می‌کند که ابوحنیفه از امام صادق (ع) راجع به صحت حکم پرسید، ایشان فرمودند بله اصل حکم درست است ولی آیا این حکم برای ذواقیت بوده است؟ امام رضا(ع) فرمودند در اثر افراط شما در متعه، همسران شما ما را لعن می‌کنند.
اهمیت توجه به زنان معلقه
عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به این‌که بحث تعلیق زوجه بحث مهمی است، خاطرنشان کرد: ایلاء و ظهار دقیقاً تعلیق زن است. آیا در آیه ۱۲۸ سوره نسا، قرآن درباره نگرانی زن از نشوز و اعراض زن از همسرش جا باز کرده یا نه؟ چقدر در محاکم ما به نشوز مرد اهمیت داده می‌شود؟ چقدر زنانی داریم که از دایره عفت بیرون رفته‌اند چون شوهران مؤمنی داشتند که به نیاز آن‌ها اهمیت نداده‌اند؟ اگر ما باید به آن پسر ۱۶ ساله پاسخ بدهیم، به این زن معلقه هم باید پاسخ بدهیم. عدالت یک ملکه است. مگر دادگاه در یک جلسه می‌تواند عدالت را تشخیص دهد؟ ما با یک مهر شرعی‌زدن روی مسأله، کانون‌های باثبات را هم خراب می‌کنیم. باید همه مسائل و همه جوانب در نظر گرفته شود وگرنه کسی حق ندارد در برابر حکم خدا صحبت کند.
تفاوت‌های فرهنگی در تعدد زوجات
هاشمی در پاسخ به سخنان میرخانی بیان داشت: برداشت من از حرف‌های شما این است که شما هیچ راهکاری ندارید. پاسخ شما به آن پسر یا دختر ۱۶ ساله چیست؟ انتخاب گزینشی روایات برای تأیید نظرمان مناسب نیست. امام صادق(ع) به یک نفر پول می‌دهند که ازدواج موقت کند اما به دو نفر دیگر اجازه این کار را نمی‌دهند. امام علی(ع) می‌فرمایند اگر خلیفه دوم این حکم را برنمی‌داشت، گناه نمی‌کرد الا شقی. حتی صدا و سیمای ما هم جرم تعدد زوجات را بدتر از جرمی مثل دزدی نشان می‌دهد. اصلاً سبک روایات طوری نیست که به فرد بگویند هوای زن اول را داشته باش؛ چون مانند عرف امروز جوامع عربی، زن اول همیشه در صدر است و اصولاً به زن دوم به بعد ظلم می‌شود. اما در فرهنگ ما اگر مردی زن دوم گرفت، گویی باید حتماً زن اول را نابود کند.
او در ادامه گفت: بحث دیگر این است که نباید همه چیز را به حکومت حواله داد. مراجع تقلید تمام این استنباط‌هایی که فرمودید را خوانده و لحاظ کرده و در رساله عملیه حکم آن را نوشته‌اند و ما موظف به انجام آن حکم هستیم. من هم معتقدم بحث نیاز جنسی بسیار مهم است اما راه‌حل آن چیست؟ زنانی هستند که نیاز جنسی بسیار زیادی دارند، این افراد باید چه‌کار کنند؟ امروز بالاترین جایی که مردم با حکومت اسلامی ما زاویه پیدا می‌کنند، جایی است که بحث نیاز جنسی پیش می‌آید. شما چه راهکار عملیاتی غیر از ازدواج موقت و تعدد زواجات دارید که مردم هم به آن گوش کنند چون اگر قرار بود مردم به وعظ و نصیحت گوش کنند، وضع ما امروز این نبود. این همه التهاب و تشنگی در کشور ما وجود دارد و ما آبی در اختیار آن‌ها قرار نمی‌دهیم.
فلسفه اصلی تعدد زوجات، فزونی تعداد زنان آماده ازدواج بر مردان آماده ازدواج است
بنابرگزارش مهرخانه عضو هیأت علمی دانشگاه محمد رسول‌الله(ص) ضمن بیان این مطلب که فلسفه اصلی تعدد زوجات، فزونی تعداد زنان آماده ازدواج بر مردان آماده ازدواج است، عنوان داشت: اگر تعداد زنان آماده ازدواج بیشتر از مردان نباشد که تعدد زوجات فلسفه‌ای نخواهد داشت اما وقتی تعداد زنان بیشتر باشد، تکلیف چیست؟ الان به دختر جوان ۳۰ ساله‌ای که طالب ازدواج است باید چه پاسخی بدهیم؟ به او بگوییم صبر کند تا فرهنگ‌سازی شود؟
ازدواج موقت پاسخ به هیجان موقت است و جواب ثبات را نمی‌دهد
هاشمی با اشاره به این‌که ازدواج موقت دالان ازدواج دائم است، گفت: ازدواج موقت پاسخ به هیجان موقت است و جواب ثبات را نمی‌دهد. ازدواج موقت دارای چارچوب و دالانی برای ازدواج دائم است اما اصل، بر ازدواج دائم است و در این نوع از ازدواج، آرامش وجود دارد. ازدواج موقت مخصوص پسرهاست قبل از این‌که به گناه بیفتند و از خدا فاصله بگیرند.
