شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حیات علمی و اجتماعی استاد فقید علی‌اکبر الهی خراسانی آینه‌ای بود از پیوند «اندیشه ژرف دینی»، «پژوهشهای ماندگار»، «مدیریت فرهنگی» و «خدمت اجتماعی». او در کنار تلاش‌های علمی گسترده در عرصه‌های علوم اسلامی، با نهادسازی و مدیریت کلان پژوهشی، و نیز با ابتکارات اجتماعی و فرهنگی، سیمایی اثرگذار و الهام‌بخش در عرصه معاصر دین و جامعه از خود به یادگار نهاد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر الهی خراسانی (۱۳۲۱ ـ ۱۴۰۴ش)، از مفاخر معاصر حوزه علمیه خراسان، چهره‌ای است که حیات علمی و اجتماعی او، تجسمی روشن از پیوند «علم ژرف»، «تعهد اجتماعی» و «اخلاص معنوی» است.
زاده نیشابور، از خاندان دیانت و تلاش بود. در نوجوانی، عزم خویش را بر طلب علم الهی نهاد و در مدرسه گلشن نیشابور تحصیل آغاز کرد؛ اما عطش او به دانش دینی، وی را به مشهد کشاند. در آنجا، در حلقه درس بزرگانی چون آیت‌الله میلانی، وحید خراسانی، میرزا جوادآقا تهرانی و دیگر ستارگان فقه و اصول نشست و در پرتو آن، بنای علمی استوار یافت. هم‌زمان، از فضای دانشگاهی نیز بهره برد و با اخذ دانشنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، افق‌های جدیدی را در هم‌نشینی سنت و نوگرایی تجربه کرد. دریافت اجازات علمی در جوانی، نشانه‌ای از تیزهوشی و ژرف‌نگری او در علوم اهل‌بیت (ع) بود.
الهی خراسانی بیش از نیم قرن در متن تدریس، تربیت و تحقیق زیست. او در حوزه علمیه مشهد، حلقه‌هایی پرثمر از فقه، اصول، تفسیر و حدیث برپا ساخت و در دانشگاه فردوسی مشهد، سالیان متمادی نسل‌های متفکر و متعهد را پرورش داد. افزون بر این، حضور فعال او در هیئت امنا و کرسی تدریس دانشگاه علوم اسلامی رضوی، آموزش طلاب خارجی و اهتمام به انتقال معارف اهل‌بیت به فراتر از مرزها، نشان از روحی جهانی و رسالت‌مدار داشت.
آنچه او را از یک فقیه مدرس به یک «چهره تمدنی» ارتقا داد، ابتکارات اجتماعی و مدیریتی‌اش بود. او در سال ۱۳۴۲ نخستین صندوق قرض‌الحسنه رسمی ایران را برای حوزویان بنیاد نهاد و چند سال بعد آن را با فروشگاه تعاونی طلاب تکمیل کرد که گامی بلند برای کرامت‌بخشی به معیشت اهل علم بود.
همچنین، با تأسیس و مدیریت بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در طول بیش از ۳۰ سال و با نگاهی بلندنگرانه، منظومه‌ای عظیم و فاخر از تصنیف و تألیف و تصحیح علمی و احیای میراث گران‌سنگ شیعی را پدید آورد و منتشر ساخت.
تأسیس کتابخانه‌های تخصصی _ از جمله کتابخانه شیخ طوسی و کتابخانه مرجع بنیاد پژوهشهای اسلامی_ و سه دهه نظارت بر نشر نفائس آستان قدس رضوی، طراحی و حمایت از پروژه‌های بزرگ پژوهشی، گواه روشن دغدغه او برای نهادینه‌سازی دانش دینی در قالب‌های کارآمد بود.
بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۶۳ تأسیس شد و در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۴ به ثبت رسید. این بنیاد با هدف ترویج و نشر فرهنگ اسلامی و انجام پژوهشهای علمی در این حوزه فعالیت خود را آغاز کرد. از همان ابتدای تأسیس، استاد علی‌اکبر الهی خراسانی مدیریت آن را بر عهده داشت و تا سال ۱۳۹۴ که به دوران بازنشستگی رسید، رهبری این نهاد علمی را به شکل برجسته‌ای انجام داد. در این مدت، زیر نظر ایشان، بنیاد توانست به یکی از مهم‌ترین مراکز پژوهشی اسلامی تبدیل شود.
استاد الهی به دلیل داشتن نگاه بلندمدت و تمرکز بر جذب محققان متخصص، برنامه‌ریزی‌های دقیق علمی و فرهنگی، و حمایت از طرح‌های پژوهشی در سطح حوزه و دانشگاه، موجب ارتقاء سطح علمی بنیاد شد. این مدیریت توانمند، در کنار همت و تلاش محققان بنیاد، موجب خلق دستاوردهای علمی و فرهنگی بسیاری شده است. مدیریت مرحوم استاد در این مدت، نه تنها به شکل‌گیری و رشد بنیاد کمک کرد، بلکه موجب شد این نهاد علمی به عنوان «جلوه‌ای از دانایی‌محوری در مرکز ثقل فرهنگ اسلامی» شناخته شود.
از ثمرات قلم او می‌توان به تصحیح و تحقیق متون سترگی چون سفینه البحار، منتهی المطلب، الدروس الشرعیه و المسائل العکبریه اشاره کرد. این دستاوردها نه‌تنها تلاشی در حفظ متون کهن شیعی بود، بلکه در حقیقت، پلی میان سنت عالمانه دیروز و نیازهای علمی امروز فراهم آورد.
شخصیت الهی خراسانی، آمیزه‌ای از تواضع و وقار، جهاد علمی و خدمت اجتماعی بود. او از معدود عالمانی بود که نه در برج عاج تحصیل و تدریس محصور ماند، و نه در گرداب مسئولیت‌های اداری فرورفت؛ بلکه در هر دو عرصه با اخلاص و جدیت حضور یافت. هم شاگردانی تربیت کرد که سرمایه فردای حوزه‌اند، و هم نهادی را پدید آورد که همچنان در مسیر پژوهش دینی می‌درخشد.
الهی خراسانی را باید از پیشگامان عینی «الهیات اجتماعی» و «مدیریت علمی» در خراسان معاصر دانست. او نشان داد که عالم اسلامی، اگر با نگاهی تمدنی و مدیریتی همراه باشد، می‌تواند هم در سطح فردی الگوی علم و تقوا باشد و هم در سطح نهادی، معمار تحول. حیات او الگویی است برای طلاب جوان که فقه را تنها به درس و بحث محدود نکنند، بلکه آن را به زیست اجتماعی، خدمت به نیازهای زمانه و صیانت از هویت دینی پیوند زنند.
در محضر استادان
مرحوم استاد الهی خراسانی در دوران تحصیل خود، از خرمن اساتید سترگی خوشه چیده است، و پس از آن نیز هماره ارتباط علمی و معنوی خویش با اساتیدش را همراه با حق‌شناسی و تکریم ایشان، نگاه داشته است.
به علاوه، عادت دیرین استاد الهی در اهتمام به مجالست علمی با عالمان بزرگ، وی را خوشه‌چین افادات و نکات و ظرایف علمی ساخته و بعضی از آنها را در یادداشت‌های خود منعکس کرده است.
مهم‌ترین اساتید ایشان در دوران تحصیل، به ترتیب تاریخ وفات عبارتند از:
مرحوم آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی (متوفای ۱۳۴۶ش. = ۱۳۸۶ق.)، استاد معارف وحیانی و عرفان مجسّم الهی؛
مرحوم آیت‌الله العظمی سیدهادی میلانی (متوفای ۱۳۵۴ش. = 1395ق.)، نابغه اصول و فقه و فلسفه و تفسیر و حدیث و مرجع نواندیش و مبارز؛
مرحوم علامه محمدتقی ادیب نیشابوری (متوفای ۱۳۵۵ش.= 1396ق.)، استاد یگانه زبان و ادب عربی و نماد وارستگی؛
حجت‌الاسلام والمسلمین شهید سیدعبدالکریم‌هاشمی‌نژاد (شهادت ۱۳۶۰ش.= 1402ق.)، عالم مبارز و خطیب مجاهد؛
مرحوم آیت‌الله العظمی سید عبدالله شیرازی (متوفای ۱۳۶۳ش.= 1405ق.)، فقیه مجاهد و شاگرد مبرز آقا ضیاء الدین عراقی؛
مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تهرانی (متوفای ۱۳۶۸ش.= 1410ق.)، مفسر قرآن و مربی و اسوه اخلاق، و مدافع حریم عقیدتی اهل بیت (ع)؛
مرحوم آیت‌الله سید ابراهیم علم الهدی (متوفای ۱۳۷۸ش.= 1420ق.)، اصولی متبحر و شارح مبانی محقق اصفهانی (کمپانی)؛
حجت‌الاسلام والمسلمین استاد کاظم مدیر شانه‌چی (متوفای۱۳۸۱ش.= 1424ق.) ، محقق و استاد بزرگ حدیث و فقه، و نماد تواضع؛
مرحوم آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید (متوفای ۱۳۸۳ش.= 1425ق.)، استاد پارسا و فقیه معارف اهل بیت (ع)؛
مرحوم آیت‌الله میرزا علی فلسفی (متوفای ۱۳۸۴ش.= 1427ق.)، استاد بزرگ فقه واصول و آینه اخلاص و فروتنی؛
آیت‌الله العظمی شیخ حسین وحید خراسانی (متولد ۱۳۰۰ش.= 1329ق.)، استاد مسلم فقه و اصول و مرزبان ولایت؛
آیت‌الله شیخ محمد واعظ‌زاده (متولد ۱۳۰۴ش.= 1343ق.)، محقق بزرگ تفسیر و حدیث و فقه؛
آیت‌الله سید حسن صالحی (متولد ۱۳۰۶ش.= 1345ق.)، مدرس بزرگ فقه و مربی اخلاق؛
برخی اجازات و دانشنامه‌ها
محقق فقید استاد علی‌اکبر الهی خراسانی دارای گواهی‌های علمی ارزشمندی از اساتید خود و سایر دانشمندان و مراکز علمی است که ذکر تمامی آنها مفصل خواهد شد. در فهرست زیر، فقط به برخی از آنها اشاره می‌شود و در مطالب آتی با تکمیل بررسی مدارک و اسناد ایشان، گزارش کاملی از آنها تهیه و ارائه گردد.
اجازات علمی اجتهاد:
اجازه اجتهاد مطلق از استاد خود آیت‌الله سید ابراهیم علم‌الهدی (۱۴۱۲)
گواهی‌نامه رسمی احراز اجتهاد (۱۳۵۰ـ وزارت علوم و آموزش عالی، کمیسیون اجتهاد و افتاء)
اخذ گواهی رسمی تجزی اجتهاد به عنوان مدارج علمی حوزوی (۱۳۶۶ ـ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، هیئت ممتحنه کتبی حوزه علمیه قم)
اجازات علمی حدیث:
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله العظمی سید عبدالله شیرازی (۱۴۰۴)
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی (۱۴۰۴ و ۱۴۲۴/۱۳۸۲)
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۴۰۸)
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله العظمی سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (۱۴۱۰)
اجازه روایت حدیث از علامه شیخ محمد کفتارو، مفتی سوریه (۱۴۲۰)
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی (۱۳۷۹/ ۱۴۲۱)
اجازه روایت حدیث از علامه سید مرتضی عسکری (۱۴۰۹ و ۱۴۲۶)
اجازه روایت حدیث از آیت‌الله العظمی سید علی حسینی سیستانی (۱۴۲۷)
اجازه روایت حدیث از علامه حسین علی محفوظ (۱۴۳۱)
اجازه روایت حدیث از علامه سید محمدمهدی موسوی خرسان (۱۴۳۲)
اجازات امور حسبیه:
اجازه امور حسبیه از آیت‌الله العظمی سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۳۹۷)
اجازه امور حسبیه از آیت‌الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی (۱۴۱۰)
اجازه امور حسبیه از آیت‌الله العظمی سید علی حسینی خامنه‌ای (۱۴۱۴/۱۳۷۳)
اجازه امور حسبیه از آیت‌الله العظمی سید علی حسینی سیستانی (۱۴۲۳)
سایر مدارک علمی:
گواهی رسمی مدرسی علوم منقول (۱۳۴۴ ـ تهران، وزارت فرهنگ، هیئت ممتحنه وزارت)
اخذ دانشنامه رسمی لیسانس در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (۱۳۵۲ ـ دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی)
سیمای علمی و فرهنگی استاد در آیینه تقدیرها
گرچه اخلاص و عشق مرحوم استاد الهی خراسانی به پیشبرد جریان تحقیق و پژوهش و تولید در علوم و معارف و فرهنگ اسلامی، بر کسی پوشیده نیست، اما متولیان دانش و فرهنگ نیز به فراخور اطلاع و همت خود تلاش داشته‌اند تا محضر بزرگانی چون ایشان را به فراخور مسئولیت خویش، سپاس گویند و قدرشناسی کنند.
نمونه‌های زیر از جوایز، تندیس‌ها، لوح‌ها، نشان‌ها و تقدیرنامه‌های استاد (که به ترتیب تاریخ تنظیم شده)، می‌تواند گوشه‌هایی از توفیقات ایشان در عرصه‌های تحقیق، مدیریت پژوهش و فرهنگ، و بخشی از قدردانی نهادها و مسئولان علمی و فرهنگی کشور را نمایان سازد:
بله، می‌توان این فهرست طولانی را بدون حذفِ اصل محتوا و تقدیرها، اما به‌صورت فشرده و دسته‌بندی‌شده بازنویسی کرد. مثلا به‌جای ذکر جداگانه و تکراریِ «لوح تقدیر، لوح سپاس، تندیس، نشان» همراه با امضاها، می‌توان موارد را در قالب یک روایت موجز و سال‌شمار سامان داد:
دهه ۱۳۷۰:
تقدیر از سوی وزارت آموزش‌وپرورش (۱۳۷۱)
انتخاب بنیاد پژوهشهای اسلامی به‌عنوان ناشر نمونه کشور (۱۳۷۳)
تحسین کتاب «سفینه البحار» در جشنواره علمی پژوهشی دانشگاه فردوسی (۱۳۷۶)
چندین لوح تقدیر برای آثار پژوهشی چون «المعجم فی فقه لغه القرآن» و «منتهی المطلب فی تحقیق المذهب»، و نیز انتخاب به‌عنوان ناشر برگزیده حوزه (۱۳۷۹)
دهه ۱۳۸۰:
دریافت «جایزه فرهنگی رضوی» (۱۳۸۰)
برگزیده شدن کتاب «سفینه البحار» در کتاب سال جمهوری اسلامی (۱۳۸۲)
تجلیل‌های مختلف در نشر قرآن، نمایشگاه‌های پژوهش آستان قدس، و تصحیح *تفسیر تاج‌التراجم* (۱۳۸۱–۱۳۸۳)
فعالیت‌های برجسته در انجمن کتابخانه‌های عمومی و انتخاب به‌عنوان «خادم فرهنگ رضوی» از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (۱۳۸۵–۱۳۸۶)
عضویت در هیئت علمی همایش‌های حدیث و تفسیر، و تقدیر به سبب تصحیح *سفینه البحار* (۱۳۸۷)
معرفی به‌عنوان «مدیر برگزیده نشر» و تجلیل در جشنواره پژوهش و فناوری استان (۱۳۸۸)
عضویت فعال در شورای فرهنگی عمومی و هیئت علمی جشنواره امام رضا(ع) (۱۳۸۸–۱۳۸۹)
دهه ۱۳۹۰:
داوری کتاب سال استان خراسان رضوی (۱۳۹۰)
دریافت «تندیس تقدیر» برای تصحیح «المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف» (۱۳۹۱)
تجلیل در مجمع بزرگداشت آیت‌الله آقا نجفی قوچانی (۱۳۹۳)
بدین ترتیب، استاد الهی خراسانی طی سه دهه از سوی نهادهای علمی، فرهنگی و حوزوی (از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ریاست‌جمهوری گرفته تا حوزه علمیه قم و آستان قدس رضوی) به خاطر پژوهش‌ها، مدیریت فرهنگی و نشر آثار اسلامی بارها مورد تقدیر قرار گرفته است.
آثار پژوهشی و تصحیحی استاد
آثار علمی استاد الهی خراسانی، حاصل سال‌ها تلاش مستمر در حوزه تحقیق و تصحیح متون اسلامی است. اهتمام ایشان به بازآفرینی میراث علمی بزرگان شیعه، در کنار دقت‌های روشی و اشراف پژوهشی، موجب شده تا مجموعه‌ای از آثار ارزشمند در عرصه فقه، تفسیر، حدیث و فرهنگ رضوی پدید آید. برخی از این آثار، در سطح ملی و بین‌المللی به‌عنوان کتاب سال یا اثر برگزیده معرفی شده و جایگاه علمی ایشان را در میان محققان معاصر تثبیت کرده است. فهرست زیر نمونه‌ای از برجسته‌ترین این آثار است:
۱. الدروس الشرعیه، تألیف شهید ثانی (اشراف بر تصحیح و تحقیق)، ۲ مجلد، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
۲. الرساله العزیزه فی الوجیزه، تألیف مرحوم محدّث قمی، (تصحیح و تحقیق) در دست انتشار.
۳. المسائل العکبریه، شیخ المفید (تصحیح و تحقیق)، کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۱؛ و نیز دارالمفید، بیروت ۱۳۷۳
۴. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، تألیف شهفور فراینی، (تصحیح و تحقیق، با همکاری دکتر نجیب مایل هروی)، سه جلد، نشر میراث مکتوب. این کتاب به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، معرفی و برگزیده شده است.
۵. سفینهالبحار و مدینهالحکم والآثار ، تألیف مرحوم شیخ عباس قمی (اشراف بر تصحیح و تحقیق)، چهار جلد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، تصحیح،این کتاب در دوره پانزدهم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ،از طرف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی و برگزیده شده است.
۶. منتهی المطلب، تألیف علامه حلّی (اشراف بر تصحیح و تحقیق)، هشت جلد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۴۱۲ هـ . ق. این کتاب در دوره یازدهم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ،از طرف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی و برگزیده شده است.
۷. کتابنامۀ امام رضا علیه السلام، کنگرۀ جهانی امام رضا (ع)، ۱۳۶۳.
۸. المسائل العکبریه، للشیخ المفید (تصحیح و تحقیق)، کنگرۀ هزارۀ شیخ مفید، ۱۳۷۱؛ دارالمفید، بیروت۱۳۷۳
