شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: حوزه‌های علمیه که مهم‌ترین نهاد دینداری جامعه محسوب می‌شوند و وظیفه آنها صیانت از دین، تبلیغ آن و اقامه احکام الهی در جامعه است، پدیده‌‌ای جدید و صرفا مربوط به عصر حاضر نیستند بلکه قدمت آنها به عصر حضور ائمه معصومین(ع) می‌رسد.
البته در آن دوران این نهاد به شکل «سازمانی و تشکیلاتیِ امروزی» نبود بلکه مسائل مربوط به علوم اسلامی اعم از فقه، معارف، عقاید، تفسیر، حدیث و … توسط ائمه(ع) بیان می‌شد و به وسیله برخی از اصحاب خاص مانند زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و … برای شیعیان تعلیم و تبیین می‌گردید و آنان در قامت «علمای دین»، این علوم و معارف اهل بیت(ع) را به دیگران می‌رساندند.
این نهاد مهم دین با توجه به جایگاه حیاتی آن در اجتماع، رسالت‌های گوناگونی به عهده دارد که برای شناخت آنها ابتدا باید ادوار و تطوّرات مختلف حوزه علمیه مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان نسبت به رسالت پیش‌روی آن بهتر سخن گفت.
ادوار و تطورات مختلف حوزه‌های علمیه
۱- دوره حفاظت و حراست از روایات و تراث اهل بیت(ع)
در این دوره که حکومت‌های جور حاکم بودند، اهل بیت(ع) به جهت عدم امکان تشکیل «حکومت»، بسط ید جهت «اقامه دین و حکمرانی اسلامی» را در جامعه نداشتند، لذا تلاش خود را معطوف به بیان علوم و معارف اسلام می‌کردند تا شیعه در آینده دستش از معارف دین خالی نماند به همین جهت به اصحاب و شاگردان خاص خود توصیه اکید داشتند با حفظ و کتابت روایات، همت خود را مصروف حراست از آنها نمایند.
بر همین اساس مجاهدت اصلی علما و بزرگان شیعه مانند کلینی، شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه مجلسی، و … در این دوره معطوف به جمع‌آوری روایات و تنقیح و پاکسازی آنها و حفظ تراث اهل بیت(ع) بود.
۲- دوره تعمیق اجتهاد و ضابطه‌مند شدن آن
در این دوره فقها بر اساس آیات و روایات و علوم اهل بیت(ع) امکان گسترش مباحث فقهی و اصولی و امتداد بخشیدن به مباحث مختلف را پیدا کردند و دستگاه فقاهت و اجتهاد تکامل قابل توجهی یافت. مهم‌ترین ویژگی این دوره ظهور فقها و مجتهدین بزرگ و تربیت شاگردان فراوان و همچنین مکاتب فقهی مختلف بوده است.
۳- دوره ورود به عرصه کلان سیاست و تشکیل حکومت
این دوره که مهم‌ترین دوره تطورات حوزه‌های علمیه است، با ورود حضرت امام(ره) به عنوان «مجتهد جامع‌الشرایط» و «فقیه اسلام‌شناس» به عرصه «سیاست» و «مبارزه با طاغوت»، آغاز شد و با پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل «حکومت اسلامی»، به اوج خود رسید.
مهم‌ترین شاخصه این دوره ایجاد و استقرار «نظام ولایت فقیه» مبتنی بر فقه اهل بیت(ع) بود که به عنوان تنها «نظام سیاسی مشروع»، در مقابل «مکاتب بشری» و «نظام‌های سیاسی شرقی و غربی»، مطرح شد و آنها را با چالش جدی مواجه کرد.
ناگفته نماند که این انقلاب و نظام سیاسی مبتنی بر آن، همانطور که رهبر معظم انقلاب فرمودند حاصل ثمره «هزار ساله مجاهدت علمای شیعه» بود و حضرت امام(ره) با احیاء نظریه ولایت فقیه و تبیین علمی و نظری ابعاد مختلف آن، موفق شد آن را در عمل نیز محقق کند.
۴- دوره تشکیل تمدن نوین اسلامی بر محور ولایت
این دوره را باید «محصول و ثمره ادوار گذشته» دانست به همین جهت رسالت حوزه‌های علمیه و علمای دین در به ثمر رسیدن آن، بسیار مهم و اساسی است.
«تمدن نوین اسلامی» مبانی، مولفه‌ها و شاخصه‌هایی دارد که «فقیهان»، «اسلام‌شناسان» و «عالمان بصیر و آشنا به مسائل روز» باید آنها را تدوین کرده و برای تحقق آن تلاش مضاعف نمایند. تلاش برای تحقق تمدن نوین اسلامی در واقع حرکت در مسیر «حکومت جهانی اسلام» است که با ظهور حضرت حجت عینیّت خواهد یافت.
حوزه علمیه در طول ادوار گذشته با همه فراز و نشیب و محدودیت‌هایی که داشته، در یک «جمع‌بندی کلان»، کارآمدی خود را به اثبات رسانده و علمای اسلام نشان داده‌اند همواره در صدد انجام «رسالت تاریخیِ» خود برآمده‌اند و متناسب با «شرایط حاکم بر زمان»، به وظیفه خود عمل کرده‌اند.
«سرعت تحولات» و «پیچیدگی مسائل عصر حاضر» و «جنگ تمام عیار نظام کفر علیه اسلام»، از جمله عواملی است که وظیفه عالمان دین و حوزه علمیه در اقامه دین و تلاش برای «وحدت و انسجام امت اسلام حول محور ولایت» را بیش از گذشته سنگین نموده و لزوم مجاهدت شبانه‌روزی را در این زمینه تاکید می‌کند.
در «یکصدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم» هر چند باید «گذشته با برکت» این «نهاد مقدس» را واکاوی کرد اما بیش از آن ضرورت دارد علمای دین برای «آینده‌ای تمدن‌ساز» و «رهانیدن مظلومین و مستضعفین از بند نظام ظلمانیِ استکبار جهانی» و «مجتمع‌کردن آنها حول محور ولایت» هم‌فکری و هم‌افزایی بیشتری داشته باشند و برای آن برنامه‌ریزی کنند.
نویسنده: حجت‌الاسلام محسن رضایی، مدیر موسسه معیار اندیشه
