شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: گذر زندگی در طول زمان دستخوش تغییرات شگرفی شده است گاه با انواع سنت‌ها در هم آمیخته و گاه در فضای مدرنیته سنت‌ها رنگ باخته و معنای خود را از دست داده است اما آنچه با گذر صدها سال هنوز رنگ و بوی تازه‌ای دارد توصیه‌های دینی است که سینه به سینه از پیامبر خدا (ص) و ائمه اطهار (ع) نقل شده و گردباد زمان نیز نتوانسته بر آن تاثیر بگذارد. احادیث و روایاتی که هر کدام با تاملی ژرف در زندگی امروزی سازگاری داشته و چه بسا گاهی در کلاف سردرگم زندگی سرنخی می‌شود برای پیدا کردن مسیر سعادت و خوشبختی. هر چند خمیر مایه سرشت مسلمانان عالم با سیره نبوی و امامان معصوم شکل گرفته، اما گاهی بهانه‌های خوبی وجود دارد برای آغازی دوباره برای هم قدم شدن با سبک زندگی بزرگان دین که بی تردید همان شیوه‌ای است که خداوند نوید آن را داده است همزمان با دهه کرامت به بررسی یکی از مهم ترین موضوعات یعنی تشکیل خانواده و رسیدن به جاده خوشبختی پرداخته ایم تا در روزگاری که چشم و هم چشمی و طلاق بلای جان خانواده‌ها شده است ببینیم امام رضا (ع) که افتخار همجواری با مرقد ایشان را داریم چه دیدگاهی را درباره تشکیل زندگی مشترک و خانواده بیان کرده‌اند.
ازدواج و سبک زندگی رضوی
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا وطن دوست، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، موضوع ازدواج و تشکیل خانواده در اسلام را با محوریت سخنان امام رضا (ع) و سیره گفتاری و رفتاری آن حضرت تشریح کرده و بیان داشت: در ضرورت توجه به اهمیت ازدواج، تشکیل خانواده و پیوند زناشویی از یک سو آیه‌ای از سوی خدا نازل شده که فرمود: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا (روم/۲۱)» و از سوی دیگر خداوند، آن دسته از انسان‌هایی که به نیاز طبیعی شان بی توجه هستند و از انتخاب همسر سرباز می‌زنند را بدترین انسان‌ها و همسو با شیطان معرفی کرده است. این واقعیت همچنین از زبان پیغمبر خدا (ص) که فرمودند: «شرارکم عزابکم و العزب اخوان الشیاطین» قابل درک است.
از دیدگاه سبک زندگی دینی و رضوی ازدواج در دو بخش قابل بررسی است بخش اول به ضرورت تشکیل خانواده یعنی تن دادن به مسئله مقدس ازدواج مربوط است.
امام رضا (ع) در تاکید بر موضوع ازدواج توصیه‌های ارزشمندی ارائه داده‌اند که بخشی از آن به مسئله ضرورت تشکیل خانواده مربوط می‌شود. امام (ع) در این بخش سخنی از جد بزرگوارش امام محمد باقر (ع) نقل کرده‌اند: “زنی خدمت ایشان رسید و این چنین اظهار داشت”: ” یاابن رسول الله متبتله هستم امام باقر (ع) سوال کردند منظورت از تبتل چیست که خود را به عنوان شخص متبتله معرفی می‌کنی او در پاسخ گفت: من هرگز قصد ازدواج ندارم و نمی‌خواهم تا پایان عمرم ازدواج کنم. امام (ع) پرسیدند: دلیل این تصمیم چیست؟ زن پاسخ داد:”می خواهم با این کار فضیلت و منزلتی بدست بیاورم” اما امام (ع) فرمودند: از این تصمیمی که داری دست بردار اگر بی همسری فضیلت بود باید فاطمه اطهر (س) که مستحق همه فضایل است چنین تصمیمی می‌گرفت.
در فرآیند همسر گزینی وقتی به سیره امام رضا (ع) نگاه می‌کنیم پیام‌های بسیار زیبایی را می‌بینیم. امام رضا (ع) بیان فرموده‌اند که هر پیامی بسته به موقعیت زمانی و مکانی درس‌هایی دارد این پیام‌ها برای ایرانیان که همسایه آن امام بزرگوار و شیعه ایشان هستیم درس‌های زیادی را به مخاطب عرضه می‌کند. سیره امام رضا (ع) در فرآیند همسر گزینی در چند گام قابل ترسیم است.
گام نخست تحقیق پیرامون همسر دلخواه است که یک امر طبیعی است. این امر یکی از توصیه‌های مهم امام رضا (ع) است که به ضرورت تحقیق پیرامون همسر آینده تبیین داده می‌شود در واقع فردی که به عنوان همسر انتخاب می‌شود لازم است در ابتدا از او تحقیق به عمل بیاید. امروزه این امر در مشاوره‌های قبل از ازدواج و به لحاظ روانشناختی و جامعه شناختی قابل فهم است زیرا کسی که همسر انتخاب می‌کند، تحقیق برایش ضروری است.
امام رضا (ع) گام دوم در امر ازدواج را همتایی با همسر عنوان کرده‌اند طبق توصیه‌های اسلامی بهتر است افراد با همتا، همسنگ و هم کفو خود ازدواج کنند به تعبیر احادیث و روایات آنجا که می‌فرماید: با همتای خود ازدواج کنید و به همتای خود زن بدهید” بنابراین به لحاظ مسائل اقتصادی، فرهنگی و علاوه بر آن هم تراز بودن در مسائلی مانند سطح تحصیلات آموزشی بهتر است زن و مرد همتا و همسنگ همدیگر باشند البته تفاوت‌های‌اندک در این باره ایرادی ندارد.
گام بعدی در فرآیند تشکیل خانواده که از محضر امام رضا (ع) استفاده می‌کنیم بحث تعیین مهریه است طبیعی است که ازدواج بدون مهریه نمی‌شود در خصوص تعیین مهریه چند نکته قابل توجه است. طبق سیره رضوی باید در تعیین مهر از هر گونه افراط و تفریط پرهیز شود یعنی جوانان باید به مهریه‌های سنگین تن ندهند و مهریه در حد معمول و متوسط و نه کم و نه زیاد باشد و با رعایت موازین شرعی تعیین شود.
نکته دوم در خصوص تعیین مهریه است به لحاظ شرعی، عرفی و قانونی مهریه نوعی دین و بر ذمه مرد است بعد از آن که ازدواج صورت گرفت نیمی از مهر قابل مطالبه است یعنی همین که عقد انجام شد نیمی از مهریه قابل مطالبه است و نیمه دوم آن بعد از عروسی قابل مطالبه است.
یعنی مهریه دینی است که به گردن مرد است. گاهی در جامعه می‌شنویم که می‌گویند “مهریه را کی داده و کی گرفته است” اما باید توجه داشت مهریه دین است و عندالمطالبه و عندالاستطاعه است نکته سوم در خصوص تعیین مهریه که دخترها و پسرها باید مدنظر داشته باشند فلسفه تعیین مهریه است باید توجه داشت مهریه تنها به جنبه مادی اختصاص ندارد بلکه بسیاری از ابعاد معنوی و تربیتی که حاکی از پیوند محبت زوجین، تداوم خانواده و حتی بقای نسل است نیز در خصوص موضوع مهریه منظور شده است یعنی به لحاظ روانشناختی و جامعه شناختی مهریه به داشتن تنها چند سکه محدود نمی‌شود بلکه اصل تداوم خانواده نیز مدنظر است.
وی ادامه می‌دهد: در ضرورت تعیین مهر نکاتی مدنظر است که بد نیست به آن اشاره شود نکته اول اینکه مرد از نظر آفرینش مظهر طلب، عشق و تقاضا است و زن مظهر محبوبیت و معشوقیت است مهریه‌ای که داماد برای عروس در نظر می‌گیرد نوعی هدیه است که داماد با این وسیله اظهار عشق و محبت به همسر آینده‌اش می‌کند نکته دوم،مهریه با حیا و عفت زن پیوندی تنگاتنگ دارد زیرا زن در مقایسه با مرد مقاوم تر است این ویژگی به زن فرصت داده است که خود را رایگان در اختیار مرد قرار ندهد بلکه این مرد است که با رعایت آدابی به خواستگاری او می‌رود و با تعیین مبلغی به عنوان مهریه نظر او را جلب می‌کند که این به مسئله عفت و حیا زن مربوط است.
نکته سوم در خصوص تعیین مهریه آن است که گاه مردی بخواهد طلاق دهد مهریه بین آن دو به این منظور است که مانعی برای این کار باشد یعنی در جامعه می‌بینیم اگر مهریه‌ای در کار نباشد زن را به راحتی طلاق داده و سراغ دیگری می‌رود ولی مهریه باعث می‌شود زندگی باقی بماند نکته بعدی شایسته تذکر این است که چون ابتکار عمل و تداوم به دست مرد است بیم آن می‌رود که در صورت طلاق و جدایی زن بدون پشتوانه اقتصادی بماند وجود مهریه که به توافق طرفین می‌رسد نوعی احساس امنیت اقتصادی و پشتوانه برای زن به شمار می‌آید که نوعی تضمین کننده امنیت خانواده است نکته بعدی مربوط به آن است که چنانچه جدایی صورت گرفت چون زن حقی در قالب مهریه دارد این ویژگی باعث می‌شود آینده‌اش را تامین کند. دین اسلام برای اینکه در آینده زن را خطری تهدید نکند برایشان مهریه را قرار داده که در بزنگاه‌ها به فریادش برسد.
جشن عروسی
حجت الاسلام وطن دوست با اشاره بر اینکه مراسم عروسی که امروزه با هزینه‌های زیادی برگزار می‌شود و گاه مشکلاتی را برای زن و شوهرهای جوان بوجود می‌آورد اظهار داشت: طبق فرمایشات آن حضرت (ع) مراسم عقد و عروسی باید توام با وقار، کرامت و شخصیت زن بوده و بگونه‌ای باشد که موجبات جذب رحمت حق را فراهم ساخته و آموزه‌ای برای تقوی و برکات الهی باشد.
از جمله آدابی که در دین بر آن تاکید شده این است که مراسم بردن عروس شبانه صورت گیرد امام رضا (ع) در این باره که چرا باید عروس را شب به خانه‌اش برد به جمله زیبایی اشاره دارند: “زن و شب مایه آرامش هستند و برگزاری مراسم عروسی نوعی آرامش در آرامش است.”
یکی دیگر از سنت‌های اسلامی در مراسم عروسی ولیمه دادن است به هر حال رسم بر این است که در مراسم عروسی ولیمه می‌دهند پیامبر اسلام (ص) در مراسم عروسی دخترشان توصیه به ولیمه دادن کردند جالب اینکه پیامبر (ص) در زمانی که داماد می‌خواست مراسم عروسی بگیرد به حضرت علی (ع) فرمود:”دامادم برای عروسی ولیمه لازم است و به فکر ولیمه باشید” ولیمه جز مستحبات و سنت است البته پیامبر اکرم (ص) به نکته زیبایی اشاره کرده‌اند لازم است پدر همه عروس‌ها در جامعه این نکته را مدنظر داشته باشند. پیامبر (ص) بعد از توصیه به ولیمه دادن وقتی دیدند همه خرج ولیمه به گردن داماد می‌افتد و ممکن است در همان روزها یا ماههای نخست و‌ای بسا تا سال‌های متمادی فشار اقتصادی را تحمل کند ولیمه را بین خود و داماد تقسیم کردند تا فشار اقتصادی متحمل نشود ایشان گفتند گوشت و نان با ما و خرما، روغن و دیگر مخلفات با شما باشد یعنی از یک سو ولیمه آبرومندانه‌ای باشد که در هزینه‌های آن مقداری عروس و مقداری داماد شرکت کند. امام رضا (ع) نیز به دادن ولیمه تاکید کرده و می‌فرماید: دراین هنگام حتما اطعام داده شود که همان به ولیمه نسبت داده می‌شود.
حسن رفتار در خانواده
به اعتقاد این عالم دینی، حسن رفتار در خانواده که خانواده‌های امروزی اغلب درگیر آن هستند موضوعی است که از دیدگاه امام رضا (ع) مورد توجه ویژه قرار گرفته است. سیره رفتاری و گفتاری ایشان در قالب چند مثال قابل فهم است مسئله اول این است کسی که می‌خواهد زندگی مشترک‌اش به خوبی جریان یابد و عشق و محبتی که در آغاز زندگی مشترک داشته کم رنگ نشود باید چه اقداماتی را در پیش گیرد؟ امام رضا (ع) در این باره سفارش می‌کنند برای جریان عشق و محبت در خانواده زن و مرد باید در کانون گرم خانواده رفتار نیک در پیش گیرند و یک لحظه از آن غفلت نکنند، امام رضا (ع) به ضرورت رفتار نیک زن و شوهر در درون خانواده فرمودند: “احسن الناس ایمان احسنهم خلقا و الطفهم باهله” در واقع امام بزرگوار (ع) حسن رفتار را هم تراز با ایمان معرفی کرده‌اند یعنی چنانچه مرد با زنی در درون خانواده با اعضای آن حسن رفتار، خلق نرم و ملایمی دارند حاکی از ایمان شان است و بالعکس اگر زن و شوهری در خانواده با خشونت رفتار کند نشانه‌ای از ضعف ایمان شان است. در سبک زندگی رضوی حسن رفتار در خانواده معیار ایمان معرفی شده است. این حدیث امام رضا (ع) در خصوص رفتار اعضای خانواده با یکدیگر بسیار عمیق است.
یکی از مسائل دیگری که به حسن رفتار در خانواده مربوط می‌شود آن است اگر مردی به اصطلاح دستش به دهانش می‌رسد باید خانواده‌اش را تامین کرده و در مضیقه قرار ندهد و از طرفی تا حد توان همسر و فرزندانش را به لحاظ پوشاک، خوراک، مسکن و لوازم زندگی به خوبی اداره کند امام رضا (ع) در اشاره به این مسئله می‌فرمایند: مرد توانمندی که توان مالی دارد ضروری است که زن و فرزندانش را در توسعه و رفاه قرار دهد. طبیعی است که زن دل به زندگی می‌بندند و زندگی زیبایی شکل می‌گیرد.
مسئله دیگری که امام رضا (ع) در باب حسن رفتار به آن تاکید کرده‌اند اشاره به موضوعی روانشناختی دارد. ایشان به بایستگی آراستگی زن و مرد در درون خانواده اشاره می‌کنند یعنی آراستگی یا به تعبیر زیباتر خودآرائی تنها موضوعی نیست که به زن اختصاص داشته باشد بلکه توقع بر این است مرد هم همچنانی که چنین توقعی از همسرش دارد خود را بیاراید یعنی ظاهری آراسته داشته باشد. جالب آن که امام رضا (ع) خطاب به یکی از شاگردانش اینچنین فرمود: زن از شوهرش همان توقع را دارد که شما از او توقع دارید همانطور که تو می‌خواهی او خودش را برای تو بیاراید او نیز همین انتظار را دارد. این نکته ظریفی است یعنی در زندگی شلختگی و بی نظمی باید دور باشد زن باید زندگی را به گونه‌ای مدیریت کند که با نهایت نظافت و تمیزی همراه باشد تا وقتی مرد وارد خانه می‌شود، دل به خانه ببندد البته مرد نیز نباید با موی ژولیده و لباس کثیف و بد بو وارد خانه شود. جالب اینکه امام رضا (ع) در اشاره به فلسفه خودآرایی برای زنان درون خانه نکته زیبایی را بیان فرموده‌اند: “إنّ التهیئه ممّا یزید فی عفّه النّساء، و لقد ترک النّساء العفّه بترک إزواجهن التهیئه”
اگر زنی به دنبال هرزگی می‌رود یکی از عوامل آن را باید در این مسئله جستجو کنیم که شوهر، دل همسرش را بدست نیاورده است و در حفظ ظاهر و آراستگی‌اش کوتاهی می‌کند، در چنین حالتی ممکن است زن از همسرش دل زده شود این مسئله را امام رضا (ع) در سخنانشان آشکارا بیان کرده‌اند.
فرمول دعوت مهمان و با هم بودن دل‌ها
این کارشناس امور مذهبی موضوع دیگری را که به حسن رفتار در خانواده مربوط می‌شود، مسئله مهمانی و دعوت مهمان عنوان کرد و بیان داشت: انسان موجودی اجتماعی است و یکی از جلوه‌های زندگی اجتماعی مهمانی رفتن، دعوت مهمان و مهمانی دادن استاین یک امر طبیعی است که نه مرد و نه زن مجاز نیست بدون هماهنگی با یکدیگر مهمان به خانه خود دعوت کنند. جالب این است که امام رضا (ع) داستانی از جد بزرگوارش امام علی (ع) نقل کرده و به موضوع تاکید داشته‌اند. امام رضا (ع) می‌فرمایند: شبی بعد از نماز مغرب و عشا مردی از حضرت علی (ع) درخواست کرد افتخار داده و شام در خدمت ایشان باشند امام علی (ع) در پاسخ به مرد گفتند: من به مهمانی می‌آیم اما شرط دارم یکی از شرط‌ها که امام رضا (ع) هم آن را بیان کرده اینگونه بیان شده است” در صورتی من به مهمانی شما می‌آیم که به زن و فرزندانت اجحاف نکنی و آنان را برای پذیرایی از من به زحمت نیندازی”
نکته مهم دیگر در سیره رفتاری امام هشتم (ع) که لازم است زن و مرد به آن توجه داشته باشند، با هم بودن دل‌ها و نه جسم‌ها در کانون خانواده است. زندگی نباید به گونه‌ای باشد که زن و مرد تنها به حکم ضرورت با هم بسازند زیرا گاهی می‌بینیم زن و شوهر با هم مشکل دارند ولی جدا نمی‌شوند در واقع آنها داخل یک سلول با زیر یک سقف و از سر ناچاری کنار هم زندگی می‌کنند اما دل به همدیگر نمی‌بندند این نوع رفتار که از آن به طلاق عاطفی در خانواده یاد می‌شود در اغلب اوقات قابل حل است اما چنانچه زن و شوهر نتوانستند زیر یک سقف همدیگر را تحمل کنند ناگزیر از هم جدا می‌شوند اینجا دین اسلام به رغم اینکه طلاق را مذموم ترین و امر مباح معرفی کرده اما در عین حال آن را تجویز می‌کند، اما بعد از اینکه طلاق صورت گرفت زن عده نگه می‌دارد تا شاید اگر بعد از مدتی محبت ایجاد شد مجدداً به ادامه زندگی مشترک رضایت دهند امام رضا (ع) جمله زیبایی در این باره دارند که امروزه در بحث طلاق بسیار قابل توجه است امام رضا (ع) می‌فرمایند: “آیا می‌دانید چرا خداوند به تغیر قرآن طلاق را سه تا قرار داده استو بعد از طلاق تا دوبار می‌توان ازدواج کرد؟ به این خاطر که در میان طلاق‌ها فاصله ایجاد شود شاید در این فرصت میلی برای زندگی حاکم شود و یا اگر به تعبیر امام (ع) خشمی در کار بوده فروکش کند.
