شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: در عصر رسانه‌ای کنونی که یک «کلیک» می‌تواند مصالح امت اسلامی را زیر و رو کند، هر اقدام دینی، به‌ویژه در بستر جهانی حج، نیازمند سنجش دقیق فقهی، سیاسی و تمدنی است. بازداشت حجت‌الاسلام قاسمیان پس از انتشار ویدیویی انتقادی در مکه، تنها یک حادثه شخصی یا سیاسی نیست؛ بلکه آزمایشی تمام‌عیار برای نظام تحلیل ما در فقه حکومتی، اخلاق امر به معروف، و مصلحت‌سنجی تمدنی است. این یادداشت کوشیده است تا با تکیه بر فقه شیعه، رفتارهای برآمده از غیرت دینی را در ترازوی حکمت شرعی و عقلانیت اجتماعی به قضاوت بنشاند: از آشوب متهورانه تا اصلاح عالمانه.
پیش پرده: چارچوب فقهی و اصول تحلیل
از منظر فقه شیعی، هر اقدام در حوزه عمومی، به‌ویژه در بستری حساس مانند مراسم حج که محل تجمع امت اسلامی است، باید بر اساس اصول زیر ارزیابی شود:
– اصل امر به معروف و نهی از منکر: این اصل یکی از فروع دین و از وظایف مهم هر مسلمان است (آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»). اما اجرای آن شرایط خاصی دارد، از جمله احتمال تأثیر، عدم ایجاد مفسده بزرگ‌تر، و رعایت مراتب آن.
– اصل حفظ وحدت امت اسلامی: قرآن، روایات و امامین انقلاب بر حفظ وحدت میان مسلمین تأکید دارند. هر اقدامی که به تفرقه منجر شود، باید با دقت بررسی شود.
– اصل مصلحت‌سنجی: در فقه شیعی، مصلحت نظام اسلامی و امت اسلامی در تصمیم‌گیری‌ها نقش کلیدی دارد. این اصل در آرای فقهایی مانند امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری مورد تأکید است.
– اصل رعایت قوانین بین‌المللی و احترام به میزبان: در فقه، رعایت قوانین کشور میزبان (در این مورد عربستان) به‌عنوان بخشی از «عهد و پیمان» مطرح است، مگر در مواردی که این قوانین با احکام شرعی صریح تعارض داشته باشند.
با این چارچوب، اقدام آقای قاسمیان را در سه سطح بررسی می‌کنیم: فقهی، سیاسی-اجتماعی، و مصلحت امت اسلامی.
پردۀ نخست: در ترازوی فقه سنتی
حجت‌الاسلام قاسمیان در ویدیویی که در مکه منتشر کرد، انتقاداتی تند علیه دولت عربستان مطرح کرد و از تعابیری مانند «کاسبان و غاصبان قبله» و «بازگشت به تنظیمات کارخانه بنی‌امیه» استفاده نمود. این اقدام را می‌توان از منظر امر به معروف و نهی از منکر بررسی کرد:
الف) شرایط امر به معروف و نهی از منکر
بر اساس فقه شیعی، امر به معروف و نهی از منکر سه شرط اصلی دارد:
۱- شناخت معروف و منکر: آقای قاسمیان به مسائلی مانند فساد، محدودیت‌های حرمین، و مدیریت سیاسی عربستان اشاره کرده است. برخی از این مسائل (مانند محدودیت‌های دینی یا فساد) ممکن است از منظر شرعی مصداق منکر باشد، اما اثبات آن نیازمند شواهد دقیق و اجتناب از کلی‌گویی است.
۲- احتمال تأثیر: انتشار چنین ویدیویی در فضای عمومی، با توجه به حساسیت‌های سیاسی و روابط ایران و عربستان، احتمال تأثیر مثبت کمی داشت. به‌جای اصلاح، این اقدام منجر به واکنش تند مقامات سعودی و بازداشت او شد، که خود نشان‌دهنده عدم تأثیر مثبت است.
۳- عدم ایجاد مفسده بزرگ‌تر: این شرط کلیدی است. اظهارات تند در خاک کشوری که میزبان زائران است، می‌تواند به ایجاد تنش سیاسی، محدودیت برای زائران ایرانی، و حتی اخلال در مراسم حج منجر شود. این مفسده با توجه به اهمیت حج به‌عنوان شعائر الهی (آیه ۳۲ سوره حج: «ذَلِکَ وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ») بسیار جدی است.
ب) رعایت ادب و حکمت در بیان
در فقه و اخلاق اسلامی، حتی در نهی از منکر، رعایت ادب و حکمت ضروری است (آیه ۱۲۵ سوره نحل: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ»). استفاده از عبارات تحریک‌آمیز مانند «غاصبان قبله» یا ارجاع به بنی‌امیه، به‌ویژه در فضای عمومی و در خاک عربستان، با اصل حکمت و موعظه حسنه سازگار نیست. این نوع بیان می‌تواند به‌جای اصلاح، به تنش و تفرقه منجر شود.
ج) تعهدات زائر در فقه
زائران حج در فقه شیعی مکلف به رعایت قوانین کشور میزبان هستند، مگر اینکه این قوانین با احکام شرعی تعارض داشته باشد. انتشار ویدیوی انتقادی که به دولت عربستان توهین می‌کند، می‌تواند نقض این تعهد تلقی شود، به‌ویژه که این اقدام در بستر حساس حج صورت گرفته است.
این متن سخنرانی حضرت آقا است: «سفارت عربستان که هیچ، در سفارت انگلیس هم که چند سال پیش، آن اتّفاق افتاد، بنده بدم آمد؛ اصلاً هیچ قابل قبول نیست این‌جور عملیّات؛ این عملیّات عملیّات بسیار بدی است، به ضرر کشور و به ضرر اسلام و به ضرر همه است؛ این را بهانه قرار ندهند برای اینکه جوانهای انقلابی ما را مورد تهاجم قرار بدهند» (سخنرانی معظم له ۳۰/۱۰/۱۳۹۴)، این بیانات، نشان‌دهنده عدم مشروعیت چنین اقداماتی در چارچوب فقهی و شرعی است. هرچند نیت شخص حجت الاسلام قاسمیان ممکن است خیر بوده باشد، اما شیوه اجرا با اصول فقهی و رهنمودهای رهبری سازگار نبوده است.
پردۀ دوم: بررسی سیاسی-اجتماعی
از منظر سیاسی و اجتماعی، این اقدام باید در بستر روابط ایران و عربستان و شرایط کنونی دنیای اسلام تحلیل شود:
الف) روابط ایران و عربستان
روابط ایران و عربستان پس توافق پکن در سال ۲۰۲۳ وارد مرحله‌ای از بهبود شده است. این بهبود برای زائران ایرانی، که سال‌ها از محدودیت‌های حج رنج برده بودند، نتایج مثبتی داشته است. اظهارات آقای قاسمیان می‌توانست این روابط را به خطر بیندازد و به محدودیت‌های جدید برای زائران ایرانی منجر شود. این فرمایشان اخیر حضرت آقا است که فرمودند: «اعتقاد ما این است که ارتباط میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان برای هردو کشور مفید خواهد بود و دو کشور می‌توانند تکمیل‌کننده یکدیگر باشند.» (دیدار با وزیر دفاع عربستان سعودی، ۲۸ فروردین ۱۴۰۴) پس این اقدام حجت الاسلام قاسمیان با مصالح ملی ایران و مصالح امت اسلامی، که به وحدت و همکاری نیاز دارد، در تعارض است.
ب) تأثیر بر وحدت امت اسلامی
حج به‌عنوان بزرگ‌ترین تجمع مسلمانان، فرصتی برای تقویت وحدت است. اظهارات تند علیه دولت عربستان، که میزبان این مراسم است، می‌تواند به جای تقویت وحدت، به تفرقه و سوءتفاهم میان شیعه و سنی دامن بزند. این در حالی است که دنیای اسلام در شرایط کنونی با چالش‌هایی مانند جنگ غزه، نفوذ صهیونیسم، و تفرقه داخلی مواجه است. درست است که فرمان اعلام بیزاری از مستکبرین در حج باید عمل شود اما هرگونه جدال و اختلاف با برادران مسلمان در حج ممنوع و حرام اعلام شده است. رهبری به صراحت فرمودند: «حساسیت در برابر هر حرکتى که میان برادران – یعنى اجزاى این امت واحده – جدایى و دشمنى بیافریند، نیز در حد اعلاست ؛ تا آن‌جا که حتّى بگومگوى دو برادر مسلمان نیز که در زندگى عادى چندان مهم نمى‌نماید، در حج ممنوع و حرام است؛ «فلا رفث و لافسوق و لاجدال فى‌الحجّ». آرى، همان صحنه که در آن برائت از مشرکان – یعنى دشمنان بنیانى امت واحده‌ى توحیدى – لازم مى‌شود، جدال با برادران مسلمان – یعنى اجزاى بنیانى امت واحده‌ى توحیدى – ممنوع و حرام مى‌گردد، و بدین‌گونه پیام وحدت و جماعت در حج، صراحت
بیشترى مى‌یابد.» (پیام به حجاج بیت‌اللَّه الحرام – ۲۶ /خرداد/ ۱۳۷۰)
ج) تأثیر بر زائران ایرانی
اقدام آقای قاسمیان منجر به بازداشت موقت او شد و می‌توانست به اخراج یا محدودیت‌های گسترده‌تر برای کاروان‌های ایرانی منجر شود. این امر زائران ایرانی را که سال‌ها در انتظار انجام فریضه حج هستند، در معرض آسیب قرار می‌داد. مصلحت زائران ایرانی ایجاب می‌کرد که چنین اظهاراتی در خاک عربستان مطرح نشود.
پردۀ سوم: مصلحت امت و نظام اسلامی
از منظر مصلحت، که یکی از اصول مهم در فقه نظام شیعه است، اقدام آقای قاسمیان چند پیامد منفی داشت:
– ایجاد تنش در روابط دیپلماتیک: در شرایطی که ایران و عربستان در حال بازسازی روابط هستند، این اقدام می‌توانست مذاکرات دیپلماتیک را تضعیف کند.
– تضعیف جایگاه ایران در جهان اسلام: ایران به‌عنوان پرچمدار وحدت اسلامی و حمایت از فلسطین، نیازمند حفظ جایگاه خود به‌عنوان کشوری عقلانی و حکیم است. اظهارات غیرحکیمانه می‌تواند این جایگاه را تضعیف کند.
– مخاطره برای شعائر حج: هر اقدامی که به اخلال در مراسم حج منجر شود، با توجه به اهمیت این فریضه در قرآن و سنت، خلاف مصلحت است.
با این حال، نیت احتمالی آقای قاسمیان برای اصلاح برخی رویه‌ها (مانند محدودیت‌های حرمین یا مسائل اخلاقی) قابل درک است. اما این هدف می‌توانست از طریق مجاری دیپلماتیک یا در داخل ایران، با بیانی حکیمانه‌تر، پیگیری شود.
نتیجه آن که: از منظر فقه پویای جواهری، اقدام حجت‌الاسلام قاسمیان در انتشار ویدیوی انتقادی در خاک عربستان، اگرچه ممکن است از نیت خیر ناشی شده باشد، اما به دلایل زیر خلاف اصول فقهی و مصالح امت اسلامی بود:
۱- عدم رعایت شرایط امر به معروف و نهی از منکر، به‌ویژه احتمال تأثیر و عدم ایجاد مفسده بزرگ‌تر.
۲- استفاده از عبارات غیرحکیمانه که به‌جای اصلاح، به تنش منجر شد.
۳- تهدید مصالح زائران ایرانی و روابط ایران و عربستان.
۴- تضعیف وحدت امت اسلامی در شرایطی که دنیای اسلام به همبستگی نیاز دارد.
پردۀ پایانی: پیشنهادات جایگزین
یک فقیه متبحر و آگاه به مصالح اجتماعی، در چنین موقعیت‌هایی پیشنهاد می‌کند:
۱- استفاده از مجاری دیپلماتیک: انتقادات به مدیریت حرمین می‌توانست از طریق سازمان حج و زیارت یا وزارت خارجه ایران به‌صورت رسمی مطرح شود. انتقادات باید از طریق مجاری رسمی، یا مجامع علمی- فقهی، مطرح شوند. امامین انقلاب پیوسته تأکید داشتند که حکومت اسلامی باید با حکمت و تدبیر عمل کند و از اقدامات شتابزده که به مصالح مسلمین لطمه می‌زند پرهیز نماید.
۲- بیان در داخل ایران: اگر هدف آگاهی‌بخشی به مردم بود، این انتقادات می‌توانست پس از بازگشت به ایران و در فضایی مناسب مطرح شود.
۳- تمرکز بر وحدت‌بخشی در حج: به‌جای انتقادات تند، استفاده از فرصت حج برای ترویج وحدت و ارزش‌های اسلامی مشترک، مانند حجاب و عفاف و … با استناد به منابع سنی و شیعی می‌توانست مؤثرتر باشد.
نویسنده: حجت‌الاسلام علی محدث اردبیلی، عضو حلقه اجتهادی فقه الجزاء مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد
