شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله فیاض از مراجع نجف، اهل کتاب را طاهر می‌داند و در ارتباط با غیر اهل کتاب قائل به احتیاط است. او معتقد است انسان احترام دارد و باید در معاملات و اخلاق با آنها به خوبی رفتار کرد. همچنین تصریح دارد که هیچ منعی برای تصدی مسئولیت‌ها برای زن نمی‌بیند.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله محمد اسحاق اسحاق فیاض از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی(ره) و از مراجع کنونی نجف، با صمیمیت و صفایی کم نظیر در دفتر ساده و بی تجمل خود گفتگوی شفقنا را پذیرفت. بخش‌هایی از گفتگوی فقیه ۸۸ ساله افغان که مهمترین کرسی درس خارج حوزه نجف را دارد، از منظرتان می‌گذرد:
استقلال حوزه نجف اشرف؟
آیت‌الله فیاض: بیش از هزار سال پیش حوزه بزرگ نجف تأسیس شد و علمای ما تمام مصائب حکومت وقت را تحمل و استقلالیت این حوزه را حفظ کردند، حوزه نجف مربوطه به دولت، احزاب سیاسی و حتی احزاب دینی نیست در واقع مربوط به هیج حزبی نیست، این حوزه در سیاست، در نظام تعلیم و در اقتصاد مستقل است. علمای ما فقر شدیدی را تحمل کردند، دولت حاضر است از نظر مالی به حوزه کمک کند، اما علما هرگز حاضر نشدند کمکی را از دولت بپذیرند و همچنان هم کمکی از دولت نخواهیم پذیرفت چرا که اگر از دولت کمک مالی را قبول کند، بدین معناست که موظف و وابسته به دولت است لذا استقلال خود را از دولت حفظ کرده است. حزب در حوزه نجف نیست و مستقل در نظام سیاسی، اقتصادی و تعلیمی است و هیچ ربطی به دولت ندارد. علمای ما شهادت را قبول می‌کنند، اما کمک دولت را قبول نمی‌کنند.
اعتدال حوزه؟
آیت‌الله فیاض: حوزه نجف، حوزه معتدلی است؛ در این حوزه افراط و تفریط و افکار منحرفه نیست چون دروسی که در این مدرسه وجود دارد حول کتاب و سنت است و از این دو تعدی نمی‌کند، هر چند این دروس تطور پیدا کند، پیش می‌رود کما اینکه پیش رفته است، اما از حدود کتاب و سنت تجاوز نمی‌کند. لذا عالم شیعه ممکن نیست در خلاف کتاب و سنت فتوا دهد، فتوای علمای ما مطابق کتاب و سنت است لذا جمیع علمای نجف قول مشترک به اسلام دارند، اسلام متمثل به دو کلمه است، کلمه توحید و کلمه رسالت. من امن بالله و برساله النبی الاکرم
حوزه نجف، حوزه معتدلی است و به دور از افکار شاذ، نادر و انحرافی است، تکفیر در حوزه نجف نیست چون تابع کتاب و سنت هست و کتاب و سنت بَری از این افکار و مسایل است.
شما بالاتر از ۵۰ سال است که به نجف اشرف مشرف شدید؟ در آن زمان سلوک مراجع ما چطور بود؟
آیت‌الله فیاض: مرجعیت دستگاه بسیطی است و تمام اهتمام آن به حفظ حوزه و مذهب است، اعتدال و سلامت مذهب، حرفه و فتوای علمای ما باید بر طبق کتاب و سنت باشد؛ همه هَمّ و غم مراجع این مساله و نیز تربیت طلبه بود.
در ارتباط با سیاست چه روی‌کردی داشتند؟
آیت‌الله فیاض: ابداً به سیاست کاری نداشتند؛ حوزه ما ربطی به دولت، سیاست و احزاب سیاسی ندارد.
در رابطه با مصالح مسلمین ؟
آیت‌الله فیاض: جایی که مصالح مسلمین در میان باشد، آنچه از دستش بیاید، انجام می‌دهد.
در حوزه نجف اشرف،تا چه اندازه آزادی لازم برای طرح دیدگاه‌ها، بحث و نظر متنوع وجود دارد؟
آیت‌الله فیاض: از این جهت حوزه نجف آزاد است و هیچ کسی سلطه‌ای بر این حوزه ندارد.
تا به امروز این سابقه وجود دارد که صدور فتوایی از سوی شما و یا اظهار نظر شما در زمان استادتان حضرت آیت‌الله خویی موجب شده باشد که به شما یا ایشان فشاری وارد شود یا کسی مانع صدور فتوای شما شده باشد؟
آیت‌الله فیاض: متفاوت است؛ گاهی فتواهایی که بر خلاف حکومت باشد طبعا مخالفت صورت می‌گیرد.
در خود حوزه، آیا فشاری یا ممانعتی صورت گرفته است؟
آیت‌الله فیاض: خیر اصلا.
حضرت عالی نگاه‌های متفاوتی راجع به حقوق زنان دارید.
آیت‌الله فیاض: بله! در این جهت مسایلی هست و من فرقی بین زن و مرد نمی‌دانم.
در چه مسایلی تفاوتی میان زن و مرد قائل نیستید؟
آیت‌الله فیاض: بر زن حفظ حجاب، عفت، کرامت و شرف واجب است و زن باید کرامت و شرف خود را حفظ کند، اما این بدین معنا نیست که کار نکند، کار برای همه خلایق است. کار کردن زن با حفظ حجاب، عفت، نجابت، کرامت و شرف، مانعی ندارد و هر کاری می‌تواند، انجام دهد؛ حتی به نظر من رییس جمهور هم شود، مانعی ندارد.
از نظر شما تصدی مسئولیت‌ها برای زن مانعی ندارد؟
آیت‌الله فیاض: اصلاً مانعی ندارد، زن چه تفاوتی با مرد دارد؟! در حال حاضر تجربه ثابت کرده که زنان بیشتر از مردان در کار هستند، مثلا در دانشگاه اهتمام دختران بیشتر از پسران است.
به نظر شما حتی در موضوع قضاوت و مرجعیت، تصدی مسئولیت توسط زن مانعی ندارد؟
آیت‌الله فیاض: بله! هیچ تفاوتی قائل نیستم؛ اگر زنی درس بخواند و مرجع شود، چه عیبی دارد. زن مگر بشر نیست؟!
در موضوع مبارزه با خرافات و عرفان‌های کاذب، حوزه نجف چه موضعی دارد؟
آیت‌الله فیاض: در حال حاضر عرفانی بین مردم متعارف شده است که هیچ اصل و اساسی ندارد، ادعا و إخبار از غیب، هیچ اصل و اساسی ندارد. این آقا یا آن آقا خبر از غیب می‌دهد، می‌گویند عرفان است اما اینها عرفان نیست، عرفان، علوم اهل بیت ع فقه اهل بیت ع و اصول اهل بیت ع هستند. اگر چنین عرفانی اصل داشت، اهل بیت ع آنها را برای مردم بیان می‌کردند، همان‌طور که احکام فقهی را بیان کرده‌اند. فلسفه هم همین‌طور است، فلسفه مانند فلسفه سبزواری و امثال اینها، در همان افکار قدیم مانده‌اند و تطوری در اینها ایجاد نشده است. امروز می‌دانیم که طبیعات فلسفه از زمره خرافات است، اما الهیات آن دو قسم می‌شود، یک قسمت آن الهیات به معنای اخص است و یک قسمت الهیات به معنای اعم، آنکه به معنای اعم است، بحث وجود، اعراض و جواهر است، این امور در اصول ما با تطوری بیشتر وجود دارد. اینها فی الواقع فلسفه نیست، در الهیات بمعنی الاخص البته غالب آن مقداری سر مردم را گرم کرده است، ولی مفهوم صحیحی ندارد، کسی که می‌خواهد فلسفه بخواند، اصول و روش رئالیسم آقای مطهری چیز خوبی است و متعرض فلسفه‌های جدید هم شده است. کتاب فلسفتنا آقای صدر را بخواند که به درد روز او می‌خورد، اما کتاب سبزواری و امثال اینها به درد او نمی‌خورد.
با تدریس برخی از کتاب‌های فلسفه مخالفت دارید یا با تحصیل آن هم مخالف هستید؟
آیت‌الله فیاض: با تحصیل آن مخالفم. برای این که تضییع وقت است، طلبه سهم امام را در حوزه مصرف کند و این دروس را بخواند!؟
اگر طلبه بخواهد موضوعی فلسفی را نقد و تحلیل کند؟
آیت‌الله فیاض: هیچ اثری ندارد؛ می‌گوییم فلسفه می‌خواهد با مردم مبارزه کند، اینها تبلیغات است و چنین چیزی نیست.
زمانی شهید صدر کتاب فلسفتنا…
آیت‌الله فیاض: فلسفتنا هیچ ربطی به فلسفه قدیم ندارد، افکار فلسفه قدیم نیست، فلسفتنا رد فلسفه جدید غربی‌هاست.
بحثی در رابطه با اجتهاد در تشیع مطرح می‌شود که تمایز در تشیع و تسنن در دنیای امروز همین تکیه بر عقل و اجتهاد است.
آیت‌الله فیاض: تشیع امتداد مذهب ائمه اطهار است، مذهب ائمه اطهار اتمام مذهب نبی اکرم است، مشرکین که بدترین دشمنان نبی اکرم ص بودند، می‌خواستند پیغمبر اکرم را بُکشند، اما پیغمبر با اخلاق، اعتدال، روی باز و سخنان خوب رفتار می‌کرد تا اینکه خداوند پیامبر را این چنین توصیف کرد “وَ اِنَّکَ لَعَلَی‌ٰ خُلُقٍ عَظیم” این عبارت تصور مبالغه ندارد، اینها برای ما درس است، ما پیرو پیغمبر هستیم و باید به این مسایل عمل کنیم، مذهب ائمه امتداد مذهب پیغمبر اکرم است”.اگرچه دَر خانه علی ع را آتش زدند، فاطمه انسان عادی نبود دختر پیغمبر بود، با این حال سقط جنین او را کردند، اما حضرت علی ع با دشمنانش با روی باز و اعتدال رفتار می‌کرد و سخن زیبا می‌گفت، اینها برای ما درس است، همه ائمه ما اینگونه بودند؛ شیعیان هم باید با همه انسان‌ها این گونه عمل کنند.
صرف نظر از دین و مذهب؟
آیت‌الله فیاض: بله! اصل انسان است، انسان حیوان نیست، خداوند به انسان عقل و شعور داده؛ عنف، عنف می‌آورد، فحش می‌دهید به تو فحش می‌دهند، بدرفتاری کنید با شما بدرفتاری می‌شود حتی به برادر خودت بد بگویی تحمل نمی‌کند و او هم به تو بد می‌گوید، اما اگر با او خوب رفتار کردی با تو خوب رفتار می‌کند.
فتوای حضرتعالی در رابطه با اهل کتاب و غیر اهل کتاب به چه ترتیبی است؟
آیت‌الله فیاض: ما اهل کتاب را طاهر می‌دانیم و در ارتباط با غیر اهل کتاب احتیاط اختیار می‌کنیم.
از باب حرمت انسان نظرتان بر چیست؟
آیت‌الله فیاض: انسان احترام دارد، باید در معاملات و اخلاق با آنها به خوبی رفتار کرد.
در موضوع اجرای حدود در زمان غیبت نظرتان مانند نظر حضرت آیت‌الله خویی است؟
آیت‌الله فیاض: مراجع در زمان غیبت نمی‌توانند حدودی اجرا کنند، مفاسدی دارد.
نظر شما این است که باید در زمان غیبت اجرا شود؟
آیت‌الله فیاض: بله! اگر حاکم شرع مسلط باشد و سلطه به دست حاکم شرع و مرجع باشد، حدود می‌تواند اجرا شود، مثلا دولت اسلامی می‌تواند حدود اجرا کند هر چند که شاید به دلایلی این کار را نکند.
نظر شما در مورد تصدی دولت توسط علما به آیت‌الله خویی نزدیک است یا آیت‌الله خمینی؟
آیت‌الله فیاض: دولت‌ها در حال حاضر به آن معنا، دولت اسلامی نیستند. مردم مسلمان هستند، اما دولت اسلامی نیست، دولت اسلامی و شرعی، دولتی است که بر سر آن دولت ولی امر باشد، ولی امر که منصوب از قِبَل شارع باشد، به نصب خاص مثل ائمه اطهار و به نصب عام مانند مراجع با شروط آن؛ دولتی اسلامی است که تمام مراتب آن دولت، تحت سیطره ولی شرعی باشد، از جمله اقتصاد، انگیزه دولت، نظام تعلیم و سیاست. دولت اسلامی به معنای صحیح فقط زمان پیغمبر اکرم ص و مدت کوتاه معصوم تشکیل شد بعد از آن دیگر دولت اسلامی نیست، مردم مسلمان هستند.
در دوره‌های اخیر مخصوصا دیده شده که برخی جوانان اعلام مرجعیت می‌کنند، این در حالی است که در گذشته سنت بر این بود که تا مرجعی زنده بود، شاگرد آن فرد علی رغم اینکه بسیار هم ملا بودند رساله‌ای توزیع نمی‌کردند و احترام می‌کردند، در رابطه با حفظ سنت‌های مرجعیت نظرتان چیست؟
آیت‌الله فیاض: مرجعیت حفظ سنت نمی‌خواهد، مرجعیت رییس جمهور نیست که نصب کند، مرجعیت ماده علمی می‌خواهد لذا هر کسی نمی‌تواند مرجع باشد، ماده علمی که لازم مرجعیت است بدین معناست که فرد بتواند سنت و کتاب را استنباط کند و احکام شرعی را فتوا دهد، این مساله کار هر کسی است؟ هر کسی می‌تواند طبیب شود؟
نظر شما راجع به این اوضاع چیست؟
آیت‌الله فیاض: درست نیست، انحراف است، برخی ادعای مرجعیت می‌کنند، این در حالی است که در مذهب شیعه مرجعیت بسیار اهمیت دارد.
برخی می‌گویند که زمانی قله‌های علمی، مرجعیت را برعهده داشتند و با شرایطی که امروز ایجاد شده و تعداد زیادی از جوانان اعلام مرجعیت کردند، این نگرانی وجود دارد که اینگونه مسایل در آینده، سطح مرجعیت شیعه را متکثر کرده و قدرت آن را پاییین آورد؟
آیت‌الله فیاض: قطعا سطح را پایین می‌آورد، برای اینکه مرجعیت سلطه تنفیذی ندارد، مرجع جیش(سپاه) ندارد، هیچ چیزی ندارد، چه کار می‌تواند کند؟! هیچ کاری از دست مرجع بر نمی‌آید، شأن مرجع نصیحت است، مردم را نصیحت و آنها را دعوت کنند به هم‌دردی، اتحاد و وحدت کلمه.
حکومت‌ها موافق هستند که عده‌ای ادعای مرجعیت کنند چون در این صورت است که مرجعیت تضعیف می‌شود. هر حکومتی مخالف با مرجعیت هست چون مرجعیت مستقل است و مربوط به دولت نیست لذا نمی‌خواهد که مرجعیت در مقابل آنها باشد، در واقع مرجعیت شیعه در مقابل دولت است؛ در اقتصاد، در سیاست، در نظام تعلیمی هیچ ربطی به دولت ندارد.
برخی نگرانند که در حوزه‌های علمیه گرچه تعداد طلبه‌ها زیاد شده، اما عمق تحصیل مانند گذشته با آن شدت و حدت ادامه ندارد، شما وضعیت حوزه نجف اشرف از نظر علمی را چگونه می‌بینید و چه آینده‌ای برای آن قائل هستید؟
آیت‌الله فیاض: حوزه نجف بسیار خوب است، زمانی که صدام از بین رفت بیشتر از هزار طلبه نداشت، اما اکنون حدود ۱۵ یا ۱۶ هزار طلبه در نجف حضور دارند، طلبه مبتدی کم قبول می‌شود و طلبه‌هایی که در این حوزه قبول می‌شوند باید در سطوح بالاتر و عالی درس بخوانند. مطمئنم اگر روزی اوضاع عراق امن شود، همه دنیا نجف را مقدم بر سایر حوزه‌ها می‌دانند چرا که حوزه نجف در فقه و اصول بسیار جلوتر از حوزه‌های دیگر است و قیاسی با هم ندارد.
شما حوزه نجف را عمیق تر از حوزه‌های دیگر می‌دانید؟
آیت‌الله فیاض: بله! هیچ شبهه‌ای در این نیست. نسبت به حفظ استقلال قم مراقبت لازم است، …. اگر استقلال حوزه در خطر افتاد، امکان دارد در نهایت الازهری دیگر شود.
تا این حد نگران هستید؟
آیت‌الله فیاض: بسیار نگران هستم باید به آینده فکر کرد، بعد از ۵۰ سال دیگر چه می‌شود؟ حوزه بیشتر از هزار سال می‌تواند تداوم داشته باشد به شرطی که استقلال خود را حفظ کند.
وضعیت علمی طلبه‌ها در نجف چطور است؟
آیت‌الله فیاض: بسیار خوب است.
شما راضی هستید؟
آیت‌الله فیاض: بله! طلبه‌های خوبی پیدا شده، مخصوصا طلبه‌های عراقی زیاد شده است.
شما سال‌های سال چه در زمان حضرت آیت‌الله خویی و چه بعد از آن تدریس کردید، در حال حاضر نسبت به گذشته از طلبه‌ها راضی تر هستید؟
آیت‌الله فیاض: بله! الان طلبه‌ها زیادتر شدند و رونق و نشاط علمی بسیار شده است، درس و بحث و مطالعه می‌کنند. از این جهات بسیار خوب است. نجف استقلال خوبی دارد، وضعیت امنیتی عراق که خوب شود، اوضاع بهتر هم خواهد شد، اما اکنون مسایل زندگی برای طلبه‌ها دغدغه شده است.
وضعیت زندگی طلبه‌ها از زمان شما سخت تر است؟
آیت‌الله فیاض: در زمان ما کسی نجف نمی‌آمد، خانه و زندگی ارزان بود، اما اکنون گران شده، سابقاً طلبه‌های سعودی مثلا با اجاره یک سال خانه در عربستان یا ایران، در عراق خانه می‌خریدند، اما اکنون گران شده، گویی که با اجاره یک سال خانه در عراق، در عربستان خانه می‌خرند. اجاره خانه در عراق کمتر از ماهی یک میلیون نیست، طلبه که قادر نیست هیچ، کسبه هم قادر نیستند. از این جهت طلبه‌ها در مضیقه هستند؛ مدارس در عراق کم است، اکنون چند مدرسه را آیت‌الله سیستانی (خداوند حفظشان کند) درست کردند و طلبه محتاج به مدرسه و سکنه را پوشش می‌دهند، عده‌ای را هم ما مشغول هستیم.
از نظر اخلاقی چطور، آیا زندگی اخلاقی طلبگی با مختصات دوران شما تفاوتی کرده است؟
آیت‌الله فیاض: وضعیت اخلاقی هم خوب است، ما طلبه را نصیحت می‌کنیم که با اخلاق رفتار کند.
آینده شیعه را چطور می‌بینید؟
آیت‌الله فیاض: آینده شیعه ممتاز است، علی رغم اینکه دشمنان زیاد شده، علی رغم اینکه مروج ندارد، پول هم ندارد، اما حقیقت شیعه حتی در اروپا هم پیش می‌رود. اما بعضی از آقایان که تریبون دارند و فحش می‌دهند مثل برخی تریوبنها در لندن و آقای اللهیاری که در آمریکاست، برای شیعیان بد هستند، همه شیعیان و این آقایان باید بدانند که اگر فحش دادید، فحش می‌خورید.
به نظر شما چرا این افراد چنین کاری می‌کنند؟
آیت‌الله فیاض: لازمه مناظره فحش نیست، در مناظره حقایق را بیان کنید، کتب شما بر زبان شما حاکم باشد، اگر به مقدسات آنها فحش دهید، به مقدسات شما فحش می‌دهند و این طبیعی است.
شما ایام عسرت حوزه نجف را بعد از انتفاضه به خوبی درک کردید و سختی مضاعفی را تحمل کردید و سختی سیاسی و اقتصادی پشت سر گذاشتید، نکته‌ای از آن دوران بفرمایید؟
آیت‌الله فیاض: بعد از اینکه به نجف آمدم، سختی اقتصادی بسیار داشتم، طلبه‌ها شهریه نداشتند، آقای بروجردی به طلبه‌ها نان می‌دادند، ولی آن هم کفایت نمی‌کرد و ۱۰ روزه تمام می‌شد، طلبه‌ها بسیار در سختی بودند، عراق هم در زمان پادشاهی وضعیت خوب و پر رونقی داشت، بازارها از میوه پُر بود، اما در ذهن طلبه خطور نمی‌کرد که از این میوه‌ها بخرند چون پول نداشتند، نهایت خرما و دوغ می‌خریدند.
یک مرجع چگونه زندگی می‌کند؟ حضرتعالی در حوزه شخصی در رابطه با ورزش، سلامت، میزان عبادت، خواب و مطالعه روز را چگونه می‌گذرانید؟
آیت‌الله فیاض: خداوند و ائمه معین کردند که انسان باید وسطیت را حفظ کند بدین معنا که در عبادت و خواب وسط باشد لذا در بعضی از روایات ۸ ساعت برای عبادت و فکر است و غیره. اسلام موازین را معین کرده است
بعد از نماز صبح کمی راه می‌روم، بعد از آن مشغول مطالعه می‌شوم، باید مطالعه کنم درس‌های ما نظری و عمیق و درس‌های فکری است، درس‌های مخصوص است و احتیاج به مطالعه دارد.
پیش آمده که به نظر تازه‌ای برسید؟
آیت‌الله فیاض: تجدد انظار در اصول و فقه زیاد است، اصول قدیم مثل اصول جدید نیست، مثل سایر علوم، گاهی تند و گاهی کند پیش رفته است.
بعد از مطالعه تدریس می‌کنید؟
آیت‌الله فیاض: بله!
در درس‌های شما طلاب اجازه دارند، طرح اشکال کنند؟
آیت‌الله فیاض: اجازه اشکال نمی‌دهیم، بعد از درس می‌توانند اشکال کنند برای اینکه اشکال در زمان درس، حواس سایرین را پرت می‌کند؛ ما درس را روی نظام و مرتب می‌گوییم، اگر اشکال در درس کنند، ترتیب به هم می‌خورد.
روزی یک درس می‌گویید؟
آیت‌الله فیاض: دو درس.
بعد از آن طبیعتا ارتباط با مردم دارید؟
آیت‌الله فیاض: بله! قبل از ظهر ارتباط با مردم، و به سیاستمداران مشکلات و انتقادات مردم را می‌گوییم ….بعد از ظهر هم مطالعه و کتابت می‌کنیم. ما حق استراحت نداریم و تا آخر عمر باید کار کنیم.
خسته نمی‌شوید؟
آیت‌الله فیاض: کار ما این است، آقای خویی ۹۵ سال داشت و تا روز آخر کار می‌کرد برای اینکه علوم ما بسیار دقیق است و فتواها باید روی موازین باشد و باید بسیار دقت کرد، فتوای غیر موازین کار را مشکل می‌کند.
پیش آمده در رابطه با فتوایی از یک متخصص بخواهید آن موضوع را تبیین کند و بعد فتوا را صادر کنید؟
آیت‌الله فیاض: بله این هست، ما چه می‌فهمیم، باید تخصص استفاده شود؛ در تبیین موضوع، نظر متخصص را دریافت کردن بسیار خوب است، ولی اگر کسی از موضوعات طب از ما سوال کند مانعی نیست و جواب می‌دهیم. بالاخره اسلام از اول بعثت تاکنون تمام مشکلات انسان را حل می‌کند، دینی است که در هر عصری هر مشکلی برای انسان باشد اسلام حدود آن را بیان کرده است، اسلام دین وقتی نیست.
ولی در دنیای جدید یک سری مشکلاتی در برداشت از دین هست، مثلا ازدواج دختر ۹ ساله؟
آیت‌الله فیاض: اینها اجبار نیست. اینها اعتراضاتی است که اساس ندارد. الان دختر ۹ ساله بزرگ شده و می‌تواند خودش تصمیم بگیرد، ازدواج دختر ۹ ساله از نظر شرع مانعی نیست، ولی اجباری در مساله نیست. ازدواج به اجازه خود دختر و پدرش هست اگر اجازه ندهد ازدواج او باطل است، اینها نظامی دارد و الا اینطور اشکالاتی که می‌کنند و می‌گویند که اسلام می‌گوید دختر در ۹ سالگی ازدواج کند، این اشکالات درست نیست، از نظر اسلام و شرع ازدواج این دختر مانعی ندارد، ولی اجباری نیست؛ این حکم اجازه است، نه اجبار و مانع شرعی، عرفی و عقلی ندارد. کسانی که حکم را نفهمیدند اعتراض می‌کنند و مشکل ما هم همین است.
مردم از مذهب شیعه اطلاع خوبی ندارند و اجانب از اسلام اطلاع خوبی ندارند، یک چیزهایی می‌شنوند و اشکال می‌کنند اولا باید بفهمند که اسلام چیست و چه می‌گوید، بعد اشکال کنید. اما بر کتاب‌های خود اشکال نمی‌کنند، مثلا در کتاب‌های سماوی تهمت زنا به پیامبران زدند، اینها حرف نیستند بعد به اسلام اشکال می‌کنند.
توصیه‌ای اگر هست بفرمایید.
آیت‌الله فیاض: بیان حقیقت بسیار مهم است، مردم بی خبر هستند؛ جماعت مؤتمر ادیان به اردن رفته بودند و از نجف هم جماعتی به آنجا دعوت بودند و رفتند، بعد از آن کتابی نوشته شده بود و قضایایی که در آنجا گذشته بود را چاپ کرده بودند، از آن کتاب یک جلد هم برای ما فرستادند، در آن کتاب خواندیم که مصدر شیعه، کتاب شرایع است! اینها بی خبر هستند، شیعه بی خبر است. فردی می‌گفت که شیعه یعنی شیوعی، برای اینکه همین حوزه‌ها که مسئول شیعه هستند وقتی دولت وقت بر آنها حاکم بودند، صدایی در خارج نداشتند. لذا آنچه مربوط به دین اسلام و مذهب شیعه است را با لسان خوب و با اخلاق به مردم بیان کنید، همیشه هم در مطلبی که می‌نویسید، بگویید که باید با مردم با اخلاق و روی باز رفتار کنید، اگر بد رفتاری کنید، مردم هم با شما بد رفتار می‌کنند و این دشمنی می‌آورد و اگر خوب رفتار کردید، دوستی می‌آورد.
