بررسی فقهی سجده بر کاغذهای صنعتی

شبکه اجتهاد: دو دسته روایت داریم که یک دسته از آنها قاعده کلی سجده بر کاغذ را ذکر کرده‌اند و یک دسته از آنها روایاتی هستند که خصوص سجده بر کاغذ را ذکر کرده‌اند. آن روایتی که قاعده کلی سجده بر کاغذ را ذکر کرده‌اند جامعش روایت‌‌هاشم بن حکم است و روایات دیگر هم همین مضمون یا بخشی از آن را گفته اند. در صحیحه هشام بن حکم آمده که از حضرت مواردی که سجده بر آنها جایز است را سوال‌‌ می‌کند و حضرت می‌فرماید سجده بر زمین و چیزهایی که از زمین‌‌ می‌روید، جایز است مگر آنکه خوردنی یا پوشیدنی باشد. هشام علت را سوال‌‌ می‌کند و حضرت‌‌ می‌فرماید چون سجده خضوع در مقابل خداست شایسته نیست که بر امور خوراکی یا پوشیدنی باشد. ذیل روایت حضرت‌‌ می‌فرماید سجده بر زمین فضیلتش بیشتر است چرا که خضوع برای خدا بیشتر است. در مورد سجده بر کاغذ سه روایت وجود دارد. قرطاس در زمان صدور چیزی غیر از کاغذ بوده است و سجده بر قرطاس علی القاعده است چون از زمین روییده و نه خوردنی است و پوشیدنی.

روایتی که در مورد کاغذ است مکاتبه‌ای است از امام‌‌هادی علیه‌السلام. در روایت آمده «وَ سَأَلَ دَاوُدُ بْنُ أَبِی زَیْدٍ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ ع عَنِ الْقَرَاطِیسِ وَ الْکَوَاغِذِ الْمَکْتُوبَهِ عَلَیْهَا هَلْ یَجُوزُ عَلَیْهَا السُّجُودُ فَکَتَبَ یَجُوز»[۱]

این روایت قید «المکتوبه علیها» دارد ولی واضح است که وقتی سجده بر کاغذ نوشته شده جایز است بر کاغذی که نوشته نشده به طریق اولی جایز است.

مسأله دیگر این است که قراطیس و کاغذ عطفشان تفسیری نیست و این دو ماهیتا فرق دارند.

کاغذهایی که در زمان حضرات بوده بعضی از آنها از اموری بوده که سجده بر آن جایز بوده مثل اینکه از برگ درخت بوده و برخی از آنها ملبوس بوده مثلا از پنبه و ابریشم بوده است. نتوانستیم غلبه‌ای در این زمینه پیدا کنیم که بگوید اکثر مواردی که بر آن کاغذ صدق‌‌ می‌کرد از ملبوسات بوده یا از برگ درخت. با این بیان این صحیحه نسبت به مواد اولیه تولید کاغذ مجمل‌‌ می‌شود.

ممکن است کسی بگوید، مواد اولیه هرچه بوده، بالاخره در فرآیند تولید کاغذ استحاله رخ‌‌ می‌دهد و حضرت سجده بر آن را جایز دانسته‌اند در حالی که به نظر ما با توجه به بررسی‌‌های انجام شده، استحاله‌ای رخ نمی‌دهد.

صحیحه هشام‌‌ می‌گوید سجده بر کاغذی که از ابریشم و پنبه و کتان تهیه شود صحیح نیست -و استحاله‌ای در آن رخ‌‌ نمی‌دهد- ولی سجده بر کاغذی که از پوست درخت و کاه تولید شود صحیح است.

این روایت مکاتبه نیز در مورد اینکه سجده بر چه کاغذهایی صحیح است، اجمال دارد چرا که نسبت به مواد اولیه صحبتی نکرده است. این دو روایت با یکدیگر تنافی ندارند. نتیجه این دو روایت‌‌ می‌شود جواز سجده بر کاغذهایی که مواد اولیه آنها از اموری است که سجده بر آن صحیح است.

سجده بر کاغذهای صنعتی

کاغذهایی که امروزه تولید‌‌ می‌شود با فرایندی تولید‌‌ می‌شود که شخص فرانسوی آن را اختراع کرد. از مواد اولیه خمیر تولید‌‌ می‌شود و از آن خمیر، کاغذ تولید‌‌ می‌شود. در یک قرن پیش از چوب، کاغذ تولید‌‌ نمی‌شده است و از پنبه و کتان استفاده‌‌ می‌کردند. ولی در قرن اخیر از چوب در تولید کاغذ استفاده‌‌ می‌کنند. حدود ۸۸درصد از کاغذها از چوب تولید‌‌ می‌شود. البته آمارهای مختلفی وجود دارد و خیلی دقیق نیست.

برای چوب چهار ماده اصلی‌‌ می‌توان بیان کرد. یکی از آنها سلولز است که ماده اصلی در کاغذهای سنتی بوده است. یک ماده دیگر پلی سلولز است و ربطی به سلولز ندارد. ماده دیگر لیگنین است. علاوه براینها رزین‌‌ها و الکل‌‌ها و… وجود دارد.

چوب را ریز ریز کرده و برای تولید خمیر چندین روش وجود دارد. یکی از آنها شیمیایی است که خودش دو روش دارد. روشهای ترکیبی نیز وجود دارد. روش دیگر مکانیکی است و روش دیگر سولفید است.

در روش مکانیکی، دستگاهی وجود دارد که چوبهای ریز را داخل آن ریخته و‌‌ می‌سابند تا الیاف آن جدا شده تا خمیری شیری رنگ از آن جدا شود. در این روش چیزی از کاغذ خارج‌‌ نمی‌شود یعنی دور ریز ندارد. این نوع کاغذ استحکام زیادی ندارد و به درد کارهای ارزان قیمت مثل روزنامه‌‌ می‌خورد. این روش شبیه ترین روش به روش سنتی است.

مهمترین روش تولید کاغذ کرافت یا سولفید است. کرافت در زمان آلمانی یعنی محکم. اینجا تراشه‌‌های چوب را در دیگ با مواد شیمیایی‌‌ می‌جوشانند. مواد شیمیایی آن هم غلیایی هستند.

روش دیگر روش سولفید است که قبل از کرافت استفاده‌‌ می‌شده که شبیه کرافت است و از اسید استفاده می‌کرده اند. بازده این روش از کرافت کمتر است. چون اسید به کار‌‌ می‌رود به تدریج خراب‌‌ می‌شود و برای ماندگاری کاغذ باید اسید نداشته باشد.

رنگ خمیر‌‌ها روش نیست. برای سفید کردن خمیرهای آماده شده، چند مرحله عملیات را روی آن انجام می‌دهند. از این خمیر کاغذ تولید‌‌ می‌شود.

مسأله‌ای وجود دارد و آن هم اینکه در کاغذ الیاف وجود دارد و مایعی که با آن‌‌ می‌نویسند روی آن پخش می‌شود که برای اینکه چنین اتفاقی نیفتد موادی را به کاغذ اضافه‌‌ می‌کنند. ماده متداول صمغ درختان سوزنی مانند کاج است و با موادی مانند زاج سفید استفاده‌‌ می‌کنند.

حکم سجده بر کاغذهای صنعتی

روش مکانیکی مانند روش سنتی است و هیچ فرقی تقریبا ندارد. به شرط اینکه به خمیر آن چیزی اضافه نکرده باشند و از  طرف دیگر ازچوب تولید شده است و سجده بر آن مشکلی ندارد.

در روش شیمیایی ترکیب چوب تغییر‌‌ می‌کند و استحاله صورت‌‌ می‌گیرد. در فرایند کرافت مثلا مواد خیلی تغییر‌‌ می‌کند. چون روش سنتی مشابه ندارد کار مقداری مشکل‌‌ می‌شود. صدق چوب بر آن  است و احتمال استحاله وجود دارد. نتیجه این شبهه این‌‌ می‌شود که با سجده بر خمیر شیمیایی احراز‌‌ نمی‌کنیم سجده صحیح انجام داده باشیم.

شبهه‌ای وجود دارد که شاید از آهک استفاده شود ولی آهک را در مراحل تولید با شستشو از بین‌‌ می‌برند تا آهکی باقی نماند. شهید اول این شبهه را بیان کرده و قبل از ایشان کسی این شبهه را بیان نکرده و آقا جمال خوانساری‌‌ می‌گوید از متخصیصن سوال کردم گفتند آهک را از بین‌‌ می‌برند.

مسأله دیگر بحث پرکننده‌‌هاست که از مواد معدنی استفاده‌‌ می‌کنند و صاحب عروه فرموده سجده بر مواد معدنی جایز نیست هرچند روایتی در این زمینه نداریم. کاغذهای صنعتی معمولا مقداری -حدود بیست درصد- مواد معدنی دارد.

مسأله دیگر استفاده از مواد صمغ است که کاربرد خوراکی دارد که از آنها در مواد خوراکی از صمغ این درختان استفاده‌‌ می‌شود. ممکن است گفته شود که اینها استحاله پیدا‌‌ می‌کنند.

نکته دیگر استفاده از نشاسته در فرآیند تولید کاغذ است. این نشاسته خوراکی است ولی تغییراتی در آن انجام‌‌ می‌دهند. ولی با این وجود به آن نشاسته‌‌ می‌گویند و تغییر جدیدی در آن رخ‌‌ نمی‌دهد. اگر بگویید استحاله‌‌ می‌شود، ماده صنعتی‌‌ می‌شود و اگر استحاله نشود که خوراکی است.

با این شبهاتی که وجود دارد سجده بر اکثر کاغذهای صنعتی موجود با این وجود مشکل‌‌ می‌شود.

سجده بر دستمال کاغذی

در مورد دستمال کاغذی استفتا وجود دارد. از جهت تاریخی چینی‌‌ها در زمان‌‌های قدیم استفاده‌‌ می‌کردند. از جهت صنعتی بودن‌‌ می‌گوییم فرایند تولیدشان مانند تولید کاغذ است. ویژگی‌‌هایی که دارد نیاز دارد که جاذب آب باشد از خمیر کرافت استفاده‌‌ می‌کنند. با نازک ساختن کاغذ فضای آن را بیشتر‌‌ می‌کنند تا چند لایه شود و ضخیم نشود. در دستمال کاغذی باید بگویید برای سجده بر کاغذ مشکلاتش کمتر است. مواد معدنی و پرکننده استفاده‌‌ نمی‌کنند و فقط مواد جاذب استفاده‌‌ می‌کنند. این مواد ممکن است اشکال ایجاد کند مضافا بر اینکه مواد کرافتی که استفاده‌‌ می‌شود.

نکته‌ای که باید بیان شود این است که بالفرض بگوییم در زمان ائمه گفته باشند سجده بر کاغذ صحیح است آیا شامل کاغذهای امروزی با این فرایند تولید‌‌ می‌شود. به نظر‌‌ می‌رسد ماهیتا فرق کنند. شبهه مصداقیه کاغذ است.

کاغذی که در دستگاه پوزها استفاده‌‌ می‌شود با سه لایه مواد پوشانده‌‌ می‌شود که موادی هستند که نسبت به حرارت حساس هستند و مواد معدنی دارد و قابل سجده کردن نیست. (ارائه شده در بیست‌وهفتمین نشست مدرسه فقهی امام محمدباقر علیه‌السلام)

——————————–

[۱] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۷۰.