شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد رضا مختاری گفت: خوانندهٔ کتاب «ایام تحصیل» پی می‌برد که صدر سالیان دراز با علمای رده‌اول نجف و قم هم‌مباحثه و هم‌ردیف بوده است. آیت‌الله شبیری زنجانی بارها در مصاحبه‌های منتشرشده گفته‌اند که مباحثه با آقاموسی مشوق من برای طلبگی بود. همچنین من خودم از ایشان شنیدم که اگر آقای صدر در قم مانده بودند من نویسندهٔ ماهری شده بودم چون ایشان مرا تشویق کرد که مقالهٔ تبصره العوام را برای مکتب اسلام بنویسم.
به گزارش شبکه اجتهاد، مراسم رونمایی از کتاب «ایام تحصیل: روایتی از دوران طلبگی سید موسی صدر» با حضور جمعی از اهالی علم و فرهنگ چندی قبل در کتابخانهٔ تخصصی آیت‌الله بروجردی در قم برگزار شد. در این مراسم به ترتیب آقایان محسن کمالیان، نویسنده و صدرپژوه، علی گنجی، نویسندهٔ «ایام تحصیل»، علی‌اشرف فتحی، نویسنده و پژوهشگر، استاد رضا مختاری، رئیس موسسه کتابشناسی شیعه، خانم حورا صدر و استاد سید جواد علوی بروجردی به سخنرانی و واکاوی و بررسی این کتاب و همچنین شخصیت و جایگاه امام موسی صدر پرداختند.
کمالیان: بهترین کتاب دربارهٔ دورهٔ تحصیل حوزوی امام موسی صدر
در آغاز نشست محسن کمالیان، در پیامی ویدئویی گفت ایام تحصیل قطعا بهترین کتابی است که به دورهٔ تحصیلات حوزوی امام موسی صدر در ایران و عراق پرداخته است. در این کتاب اکثریت قریب به اتفاق منابعِ انتشاریافته و حتی منشترنشده اعم از کتاب‌ها، اسناد و تاریخ شفاهی دیده شده است. در واقع این کتاب تاریخ شفاهی محض نیست بلکه تاریخ شفاهی یکی از منابع این کتاب است.
این صدرپژوه، روش به‌کاررفته در کتاب «ایام تحصیل» را به کتاب «محمد باقر الصدر السیره والمسیره فی حقائق ووثائق» نوشتهٔ احمد ابوزید العاملی تشبیه کرد که شرح حال تفصیلی شهید سید محمدباقر صدر، پسرعموی امام موسی صدر است.
کمالیان ضمن ابراز امیدواری به اینکه چنین کتابی دربارهٔ دیگر مقاطع زندگی امام صدر نوشته شود گفت: من برای این کتاب در میان کتاب‌های عربی این حوزه نیز نظیری نمی‌شناسم. مثلا در گاهشمار تفصیلی بسیار مهمی که جنبش امل دربارهٔ امام موسی صدر منتشر کرده و تا کنون دو ویراست آن نیز به فارسی چاپ شده است، بخش تحصیلات حوزوی امام صدر در ایران از سه صفحه فراتر نمی‌رود.
این پژوهشگر، کتاب «ایام تحصیل» را محصول فعالیت گروهی و فرآوردهٔ تلاش چندسالهٔ بخش تاریخ شفاهی مؤسسهٔ امام موسی صدر دانست که به دست علی گنجی به بار نشسته است.
گنجی: اختلاف نظرها از زبان راویان مختلف بازتاب یافته است
گنجی، مؤلف «ایام تحصیل» نیز گفت در آغاز نگارش کتاب پرسشی مطرح شد که با توجه به میزان تصرف راوی در چینش متن‌ها، آیا این کتاب در دستهٔ تاریخ شفاهی می‌گنجد یا نه؟ آقای قزوینی که استاد تاریخ شفاهی هستند توضیحاتی دادند که من قانع شدم چنین کتابی نیز می‌تواند ذیل برخی مکاتب نگارش تاریخ شفاهی بگنجد.
علی گنجی افزود: در این کتاب به جای جبهه‌گیری دربارهٔ اختلاف نظرهای تاریخی، تلاش ما بر این بوده که این اختلاف نظرها از زبان راویان مختلف بازتاب یابند.
این پژوهشگر با بیان اینکه من این کتاب را در قامت یک هوادار ننوشته‌ام گفت من خودم را دانشجو و علاقه‌مند به مطالعات مردم‌شناسی می‌دانم و در سال‌های گذشته پی بردم که مطالعات حوزهٔ علمیه می‌تواند تا چه اندازه پراهمیت باشد لذا دغدغهٔ اصلی من مطالعهٔ روشمند بخشی از تاریخ حوزه بوده است.
گنجی افزود: در طول نگارش کتاب هر چه بیشتر پی بردم که امام موسی صدر وارث یک ساختار و سنت خانوادگی است به همین علت اگر کتاب‌های آقای کمالیان در حوزهٔ خاندان صدر نبود قطعا کسی در سطح من نمی‌توانست به چنین دستاوردی برسد.
این پژوهشگر حوزه در پایان سخنانش ضمن ابراز خوشوقتی از برگزاری این جلسه در کتابخانهٔ آیت‌الله بروجردی گفت طی مطالعاتم برای تدوین این کتاب، بیش از پیش به آقای بروجردی دلبستگی پیدا کردم و به عظمت ایشان پی بردم.
فتحی: امام صدر تلاش می‌کرد میان دین و زندگی تقابل ایجاد نشود
در بخش دیگری از این مراسم آ علی‌اشرف فتحی، نویسنده و پژوهشگر حوزوی، دربارهٔ «ایام تحصیل» گفت: پس از کتاب «جنگ زنجان» که چند ماه پیش در رونمایی آن شرکت کردم این دومین کتاب از تاریخ علماست که احساس می‌کنم در آن بی‌طرفی در روش مراعات شده است.
وی افزود: روایت این کتاب منحصر به امام صدر نیست بلکه به زندگی پدران وی یعنی برخی از مهم‌ترین علما در نخستین دورهٔ مواجهه فرهنگ اسلامی با دوران مدرن می‌پردازد. از این روست که خوانندهٔ این کتاب می‌تواند از گزارش‌های دست اولی از سطوح مختلف روحانیت در اوایل قرن بیستم بهره‌مند شود.
این پژوهشگر حوزه با اشاره به میزان استنادپذیری تاریخ شفاهی گفت بافتار منابع حوزوی همچنان تا اندازهٔ زیادی شفاهی است و تا زمانی که اسناد مکتوب منابع مختلف رسمی و غیر رسمی منتشر نشود، تکیه به منابع شفاهی در روحانیت‌پژوهی ناگزیر است.
وی افزود: ده‌ها سال است آن‌چه در عرصهٔ جهانی مورد استناد واقع می‌شود تاریخ اجتماعی است که متأسفانه ما دربارهٔ حوزهٔ علمیه و شهر قم چنین تاریخی نداریم اما تاریخ شفاهی می‌تواند زمینه‌ساز نگارش تاریخ اجتماعی باشد و امیدواریم روزی تاریخ اجتماعی دورهٔ حضور ایشان در لبنان نیز نگاشته شود.
علی‌اشرف فتحی گفت: کسی که با امام موسی صدر آشنا می‌شود می‌بیند او برای گفت‌وگو با ادیان و مذاهب مختلف، نهادسازی برای نهادینه‌سازی ایده‌ها، تأکید بر جایگاه انسان و اهمیت دادن به زندگی می‌کوشد و همواره در حال تلاش عملی برای جلوگیری از ایجاد تقابل میان دین و زندگی، پذیرش عقلانیت مدرن و تلاش برای دفاع عملگرایانه از سودمندی دینداری در این عصر است. فتحی افزود واکاوی این کوشش‌ها و پاسخ‌های امام صدر به این مسائل نشان می‌دهد این بصیرت‌ها محصول دوران حضور و فعالیت ایشان در قم و تهران بوده است.
مختاری: آیت‌الله شبیری گفتند مباحثه با آقا موسی مشوق من برای طلبگی بود
استاد رضا مختاری، در سخنرانی خود به شخصیت امام موسی صدر پرداخت و گفت خوانندهٔ کتاب ایام تحصیل پی می‌برد که صدر سالیان دراز با علمای رده‌اول نجف و قم هم‌مباحثه و هم‌ردیف بوده است. آیت‌الله شبیری زنجانی بارها در مصاحبه‌های منتشرشده گفته‌اند که مباحثه با آقاموسی مشوق من برای طلبگی بود. همچنین من خودم از ایشان شنیدم که اگر آقای صدر در قم مانده بودند من نویسندهٔ ماهری شده بودم چون ایشان مرا تشویق کرد که مقالهٔ تبصره العوام را برای مکتب اسلام بنویسم.
رئیس موسسه کتابشناسی شیعه ضمن تمجید از بازنمایی فضای اجتماعی و سیاسی و خانوادگی خاندان صدر گفت در این کتاب از منابع و اطلاعات بسیار گسترده‌ای بهره برده شده است.
علوی بروجردی: از امام صدر شنیدم که گفتند وقتی به لبنان رفتم مبانی من عوض شد
سپس استاد سید جواد علوی بروجردی به بیان دیدگاه خود دربارهٔ خاندان صدر و جایگاه امام موسی صدر پرداخت و گفت: خاندان صدر از خاندان‌های اصیل روحانی شیعه در لبنان، نجف و ایران هستند. آیت‌الله صدرالدین صدر، پدر امام موسی صدر در مشهد دوران پرماجرایی دارد و سپس به درخواست مرحوم آیت‌الله حائری یزدی به قم می‌آید.
وی افزود: یکی از بزرگترین خدماتی که به حوزه شده، دورانی است که مراجع ثلاث بعد از فوت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی تا رفتن رضاخان در سال ۱۳۲۰ در قم عمل کردند. در این ۵ سال مراجع ثلاث حوزه را نگه داشتند و عمدهٔ ارتباط‌های حکومتی و کارهای اداری حوزه به دست مرحوم آیت‌الله صدر بوده است. آن زمان این‌گونه نبوده که برای حوزه از دولت بودجه گرفته شود. حاج شیخ به طور وسیعی مقلد داشت و پول در اختیار داشت. اما بعد از حاج شیخ، شیخ ابوالحسن اصفهانی در نجف حرف اول را می‌زد و همهٔ توجه شیعه به آنجا بود. اینکه آیات ثلاث توانستند در این ۵ سال با دست خالی، حوزهٔ علمیه قم را حفظ کنند کار فوق العاده و مجاهده‌ای بوده است و حوزه باید این دوره را ارج بنهد.
علوی بروجردی با اشاره به زندگی امام موسی صدر گفت: ایشان حوزه را در کنار دانشگاه ادامه داد و بین حوزه و دانشگاه جمع کرد. بسیاری افراد داشتیم که از حوزه به دانشگاه رفتند و حوزه را رها کردند. از آن طرف هم کسانی را داشتیم که دانشگاه را رها کرده و وارد حوزه شدند. امام موسی صدر حضور موثر و پرشوری در درس‌های حوزهٔ قم داشت و در عین حال که در دانشگاه هم تحصیلات خود را بدون اینکه درسی را دوبار اخذ کند، گذراند. از این جهت او می‌تواند الگوی خوبی برای طلاب امروز ما باشد که می‌خواهند برای آینده به درد شیعه بخورند.
وی به روزگار حضور امام موسی صدر در لبنان اشاره کرد و افزود: من از خود ایشان شنیدم که می‌گفت: من در قم درس خوانده بودم و برای خود مبانی و نظریاتی داشتم اما وقتی به لبنان رفتم و با جامعه لبنان مواجه شدم خیلی از مبانی‌ام تغییر کرد. آنجا متوجه شدم بسیاری از چیزهایی که ما در درس‌های قم آن‌ها را مبانی مسلم می‌دانستیم قابلیت اجرا ندارد. یکی از مواردی که پس از هجرت به لبنان برای آقا موسای صدر پررنگ شد و ایشان روی آن کار کرد حقوق انسان بماهو انسان و حقوق اقلیت‌ها بود.
علوی بروجردی گفت: یکی از چیزهایی که طلاب می‌توانند از امام موسی صدر الگو بگیرند این است که وقتی درس‌ها را خواندیم و حوزه و دانشگاه را طی کردیم و وارد اجتماع شدیم، چگونه خودمان را با اجتماع تطبیق دهیم به گونه‌ای که از اساس و اصول عدول نکرده و دست برنداریم؟ امام موسی صدر می‌خواست اصول را حفظ کند و در قالب همین اصول، مشکلاتی را که در این مواجهه پیش آمده برطرف کند.
وی افزود: اقلیت‌های دینی جامعهٔ لبنان به خاطر معاشرت‌ها و تعاملاتی که امام موسی صدر با آن‌ها داشت، از اسلام شناخت پیدا کردند. ایشان این هنر را داشت روابطش را با آن‌ها تنظیم کند. امام موسی صدر با همهٔ مذاهب به تفاهم و تقریب رسید و در مدتی که در لبنان بود با شخصیت‌های سنی، دروزی، علوی و مسیحی مشکل پیدا نکرد. حتی برخی از مسیحی‌ها به ایشان پناه می‌بردند. تنها کسانی که امام موسی صدر تا پایان حضورش در لبنان با آن‌ها به تفاهم و تقریب نرسید خود علمای شیعه بودند. ایشان وقتی وارد لبنان شده بودند، علیه ایشان تحریک‌هایی صورت گرفته بود. برخی‌ها مرتب جلسات و مکاتباتی با آیت‌الله العظمی بروجردی می‌کردند و البته آقای بروجردی هم جانانه از ایشان دفاع می‌کردند. مشکل در تفاهم با خودمان است. تفاهم با خودمان بسیار بسیار مشکل است. ایشان با برخی علمای محلی لبنان کنار نیامد و تا اخر مشکل داشتند. کسانی هم از ایران به لبنان رفته بودند و می‌خواستند برای شیعه کار کنند اما کاملا مقابل او قرار گرفتند. لذا در قضایای پیش آمده در لیبی و مسئله قذافی، دخالت‌هایی هم وجود دارد. ما باید قضایا را همان‌گونه که بوده بیان کنیم. جفاهای زیادی به امام موسی صدر شده که بیشتر از سمت خودی‌ها بوده است، حتی جفاهایی که از سوی دیگران به ایشان شده منشأ خودی دارد. تاریخ باید این‌ها را روشن کند و خواهد کرد. مورخان و اهل تاریخ باید بدون اعمال نظر خود، تنها از روی تحقیق، نتایج به دست آمده از بررسی‌ها و تحقیق را عرضه کنند. این چیزی نیست که در تاریخ پوشیده بماند. من خودم شخصا شنیدم که برخی آقایان صراحتا گفتند ایشان باید از بین می‌رفت.
علوی بروجردی سپس عنوان کرد: امام موسی صدر قبل انقلاب الگویی در جامعه بین‌الملل بوده است. لبنان مرکز جهان عرب بود. ایشان در آنجا شخصیتی پیدا کرد که وقتی به عربستان می‌رود با آن‌ها کنار می‌آید و به تفاهم می‌رسد. همچنین در مصر با عبدالناصر به تقاهم می‌رسد. امام صدر با قوت شخصیتش می‌تواند خود را فراتر از جهان اسلام نیز مطرح کند و ما باید قدردان این سرمایهٔ عظیم باشیم. آقا موسای صدر ثروت و سرمایه‌ای برای شیعه بود که مُفت از دستش دادیم. ما در از دست دادن ایشان خسارت دیدیم. آن هم در این عصر مجازی که چهره‌ها و شخصیت‌های بزرگی مانند امام موسی صدر می‌توانستند اثرگذاری بزرگی در حرکت شیعه داشته باشند.
وی در پایان با بیان اینکه گرفتن پندها متوقف بر بیان صحیح تاریخ است گفت: ما امروز در حرکت خودمان با مشکلاتی مواجه هستیم که ایشان پیش‌تر به آن‌ها برخورد کرده بود. کارنامهٔ ایشان برای آیندهٔ ما که آیندهٔ شیعه است درس بزرگی است و نباید بگذاریم این حرکت گم و فراموش شود و جفاها نادیده بماند.
حورا صدر: امیدوارم روزی روایت بازگشت امام صدر را بنویسیم
آخرین سخنرانی مراسم رونمایی کتاب ایام تحصیل، سیده حورا صدر، دختر امام موسی صدر و مدیر مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام صدر بود. وی با بیان اینکه واکاوی دوران تحصیل پیش از هجرت امام صدر تا امروز عقب افتاده بود گفت فقدان این اثر نقصی در فعالیت‌های مؤسسه بود که الحمدلله امروز جبران شده است. وی افزود ما باید بدانیم کنش‌های امام صدر از جایگاه یک فقیه صورت گرفته و بکوشیم مشرب فقهی ایشان را بشناسیم.
حورا صدر با بیان مثالی به نقل از آیت‌الله جناتی گفت زمانی که ماجرای خرید امام صدر از یک بستنی‌فروش مسیحی را به عنوان سعایت نزد آیت‌الله سید محسن حکیم بردند ایشان پاسخ داد، ایشان کار نادرست نمی‌کند بروید ببینید مبنای این کار ایشان چه بوده است. و همین‌طور هم شد. طلاب نجف پس از چند ماه جزوه‌ای از ادلهٔ فقهی که پشتوانهٔ این کنش امام صدر بوده است جمع‌آوری کردند که نشان می‌داد ایشان دقیق رفتار کرده‌اند. وی در پایان اظهار امیدواری کرد روزی بتوانیم روایت بازگشت امام موسی صدر را بنویسیم.
