شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) با بیان اینکه بیش از ۹۷ درصد کشورهای جهان با رمزارزها برخورد محتاطانه دارند، گفت: از منظر فقه فردی خرید و فروش رمزارز جایز است، ولی از منظر فقه حکومتی به سبب ابهامات متعدد و کوتاه کردن دست دولت در مدیریت پولی کشور جایز نیست و قانون هم آن را نپذیرفته است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی خطیبی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، در نشست علمی «موضوع‌شناسی رمزارزها با رویکرد فقهی» با بیان اینکه وظیفه اولیه‌ای که برای پول در نظر گرفته شده برای بیت‌کوین صادق نیست؛ یعنی مردم آن را به عنوان پول نمی‌شناسند، ولی درباره مالیت آن می‌توان گفت چیزی که مورد رغبت و توجه تعداد قابل توجهی از مردم باشد و به اندازه رغبت در دسترس نباشد، همچنین قابلیت انتقال را داشته باشد؛ مال است. در این صورت بیت‌کوین هم مصداق مال است، زیرا الان ۷۰۰ میلیون نفر بیت‌کوین خرید و فروش می‌کنند، دسترسی به آن دشوار و کمیاب است و قابلیت انتقال از یک کیف پول دیجیتال به کیف پول دیگری دارد.
وی افزود: اگر مال را چیزی غیر از این تعریف کنیم، بیت‌کوین هم مالیت نخواهد داشت. بیت‌کوین فی‌نفسه منفعتی ندارد، زیرا کسی آن را برای خوردن و آشامیدن و… استفاده نمی‌کند و حتی منفعت پول بودن هم برای آن در شرایط فعلی متصور نیست. در فقه این بحث مطرح است که اگر چیزی مالیت داشته ولی خراب شده است، یعنی براساس توهم مالیت، پولی رد و بدل شود این معامله باطل است. برخی استادان اقتصاد اسلامی هم معتقدند که بیت‌کوین، مال نیست بلکه توهم مالیت دارد؛ مثلا بچه‌ها وقتی بازی می‌کنند امتیازاتی را در یک مرحله می‌گیرند تا به مرحله بالاتر بروند، این امتیاز صرفاً یک عدد است که واقعیت ندارد؛ مثلا الان در جلسه ما ۲۰ صندلی وجود دارد ولی وقتی آن را می‌شمارند کمتر است، زیرا برخی از این صندلی‌ها تصویر صندلی‌های دیگر بر اثر تابش نور خورشید بوده است؛ بنابراین عدد صندلی، مفهومی انتزاعی است و آنچه در بیرون وجود دارد واقعیت است.
استاد حوزه تصریح کرد: بیت‌کوین فقط یک عدد است که واقعیت ندارد و مفهومی انتزاعی است و در برابر آن طلا و یا سکه و پولی وجود ندارد که پشتوانه آن باشد؛ بنابراین بیت‌کوین مال متوهم است و در این صورت چه چیزی را باید خرید و فروش کنیم؟ عده‌ای براساس این استدلال خرید و فروش بیت‌کوین و خرید و فروش با آن را اکل به باطل قلمداد و آن را جایز نمی‌دانند. در پاسخ به این اشکال گفته شده است که هر چیزی وجودش به حسب خود آن است؛ مثلا لپ‌تاپ وجود خارجی دارد و کسی آن را به مبلغی از ما می‌خرد؛ ولی فرض کنید من دستگاهی اختراع کرده و آن را به دیگری می‌فروشم، سرمایه‌گذار آیا این آهن و پیچ و مهره را می‌خرد یا ابتکار و خلاقیت و ایده من را؟ افراد حاضرند میلیاردها پول برای ایده من بدهند چون می‌تواند تبدیل به صنعت پول‌آور شود.
استاد فقه حوزه علمیه گفت: این ایده هم وجود خارجی ندارد بلکه ذهنی است یا یک نویسنده متنی را نوشته و آن را به ناشر می‌دهد؛ آیا من این نوشته یعنی کاغذ را می‌فروشم یا مطلبی را که در درون آن نوشته شده است؟ این مطلب است که ناشر حاضر است حق تالیف آن را بپردازد. در مورد بیت‌کوین هم این عدد در فضای مجازی و دیجیتال واقعیت دارد و چون در بستر بلاک‌چین ثبت شده قابل حذف شدن و کم و زیاد شدن بدون حساب و کتاب نیست مگر اینکه همه ماینرها دست به دست همدیگر بدهند تا بیت‌کوین را از بین ببرند و این هم ممکن نیست زیرا قاعده عقلی این است که صاحبان بیت‌کوین که از آن سود می‌برند آن را نابود نمی‌کنند.
بیت‌کوین پول نیست ولی مالیت دارد
خطیبی بیان کرد: بنابراین توهم مالیت که برخی استادان روی آن تکیه دارند نمی‌تواند خیلی قابل توجه باشد. پول بودن بیت‌کوین فعلاً ثابت نیست، زیرا در خرید و فروش عمومی وجود ندارد و ابزار پرداخت نیست، ولی مال است، زیرا تعریف مال بر آن قابل انطباق است و توهم مال را هم که پاسخ دادیم.
وی با بیان اینکه با این فرض آیا قابل خرید و فروش است؟ اظهار کرد: صرف استخراج بیت‌کوین از سیستم، ارزش مالی ندارد بلکه وقتی سیستم آن را استخراج کرد در ازای استخراج به او پاداش می‌دهند یعنی کسی که ماینر است به اندازه سهمی که در تایید تراکنش دارد پاداش دریافت می‌کند و این پاداش را در بازار می‌فروشد لذا او از کسی خرید نکرده است، بلکه به عنوان پاداش دریافت می‌کند. طبق آنچه گفته شد چون بیت‌کوین مالیت دارد خرید و فروش آن هم مقتضی صحت دارد ولی آیا مانعی در صحت آن وجود دارد یا خیر؟ زیرا ما هر چیزی را که می‌فروشیم علاوه بر اینکه باید مقتضی صحت داشته باشد باید مانع هم مانند ضرر و غرر نداشته باشد یا ربوی نباشد؛ مثلا اگر ۱۰ کیلو برنج ایرانی را به ۲۰ کیلو برنج هندی فروختیم باطل است، زیرا مانع ربا در آن وجود دارد و هم ربای قرضی و هم معاملی باطل است؛ یعنی یک جنس ولو با دو قیمت متفاوت در بازار را نمی‌توان با دریافت اضافه مبادله کرد.
استاد فقه حوزه علمیه ادامه داد: مسئله دیگر هم غرری‌بودن معامله است؛ یعنی مثلا من بدون اینکه بدانم لپ‌تاپ شما چه مدل و برندی است و چه عیبی دارد بخرم معامله باطل است یا بگوییم مقداری پول در کیف من است و آن را می‌دهم و لپ‌تاپ را می‌خرم؛ این معامله هم باطل است، چون مبلغ نامعلوم و مجهول است. مشکل دیگر در معامله هم ضرری بودن است. آیا در معاملات بیت‌کوین ضرر و غرر وجود دارد؟ بیت‌کوین ربوی نیست؛ یعنی اگر شما بیت‌کوین را با یکی عوض کنید ربا محقق نمی‌شود، زیرا محدود است مگر اینکه کسی ده بیت‌کوین قرض بدهد تا ۱۱ عدد بگیرد وگرنه به لحاظ خرید و فروش ربا در آن محقق نمی‌شود.
وی با بیان اینکه آیا غرر هم رخ نمی‌دهد، افزود: این از مباحث چالشی است؛ مثلا ما الان بیت‌کوین را ۳۰ هزار دلار می‌خریم ولی ممکن است ۱۰ هزار دلار یا ۶۰ هزار دلار شود یعنی نوسان قیمت آن خیلی بالاست، بنده معتقدم در اینجا اشکال فقهی وجود ندارد زیرا غرر در مباحث فقهی در حین معامله است و نه بعد از آن؛ الان ما بیت‌کوین را ۳۰ هزار دلار می‌خریم و قیمت آن مشخص است ولی ممکن است فردا کم شود یا زیاد، کمااینکه در مورد خرید و فروش طلا هم این موضوع مصداق دارد.
استاد حوزه علمیه با تاکید بر اینکه نوسان قیمت باعث غرری‌شدن معامله نیست، اظهار کرد: غرر در حین معامله است یعنی من چیزی را به شما می‌فروشم و می‌گویم ثمن آن هر مقدار پولی است که در کیف من وجود دارد و مبلغ نامشخص است. غرر معنای دیگری هم دارد؛ یعنی چیزی را بفروشیم که نمی‌دانیم می‌توانیم آن را تحویل بدهیم یا خیر؟ یعنی ابهام در امکان تحویل شیء.
در بیت کوین غرر و ربا منتفی است
وی افزود: در بیت‌کوین این نوع غرر هم وجود ندارد، زیرا فرد الان در کیف پولش بیت‌کوین دارد و وقتی ما به او پول دهیم آن را منتقل می‌کند. لذا امکان تحویل دارد؛ البته کسی ممکن است بگوید من بعد از خرید ضرر کرده‌ام که همان‌طور که گفتیم قاعده اقدام است و کسی ما را مجبور به این کار نکرده است و خودمان به یک امر ضرری اقدام کرده‌ایم.
خطیبی تصریح کرد: همه این مباحث از منظر فقه فردی مورد بررسی قرار گرفت، ولی به لحاظ فقه حکومتی چه؟ حاکم باید کاری کند که در جامعه، اختلال در نظام پیش نیاید، زیرا حفظ نظام خط قرمز است؛ حفظ نظام از منظر امام از اوجب واجبات است. به همین دلیل ایشان فرمودند که برای حفظ نظام می‌توان واجب دینی را تعطیل کرد. چنانکه در مسئله حج این کار را کردند.
معامله با رمزارز از منظر فقه حکومتی جایز نیست
خطیبی اظهار کرد: بنابراین از نظر فقه فردی معاملات بیت‌کوین درست است، ولی به معنای آن نیست که از منظر فقه حکومتی هم درست باشد، زیرا قدرت سیاستگذاری پولی را از بانک مرکزی می‌گیرد و نمی‌تواند مباحث ارزشی و پولی را مدیریت کند لذا خرید و فروش بیت‌کوین از این نگاه قابل بحث است؛ بسیاری از کشورهای دنیا هم رویکردی محتاطانه نسبت به بیت‌کوین دارند؛ آمریکا و چند کشور آن را به عنوان دارایی یا پول پذیرفته‌اند، ولی بیش از ۹۷ درصد کشورها رویکرد شفافی به آن ندارند و منتظرند تا شفاف شود، زیرا آثار سوء ارزهای دیجیتال به خوبی مشخص نشده است.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه ابهام زیادی در ارزهای دیجیتال وجود دارد لذا مجلس ورودی در آن ندارد، گفت: بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار هم محدودیت‌هایی قرار داده‌اند و خرید و فرش کالا با آن را ممنوع کرده‌اند البته وزارت صمت گشایش‌هایی برای استخراج آن ایجاد کرده است تا در ازای آن کالا وارد شود، ولی هنوز مسئله شفاف نیست که توسعه رمزارزها آیا به نفع اقتصاد است یا خیر؟ لذا این پرونده هنوز باز و ممکن است مجلس یا بانک مرکزی در سال‌های آینده تصمیمات جدیدتری بگیرند و ما هم نمی‌توانیم اظهار نظر کنیم و نیازمند بررسی‌های کارشناسی، گذشت زمان و… است، زیرا هنوز خود کارشناسان هم نمی‌توانند با قاطعیت بگویند رمزارزها منافع بیشتری نسبت به ضررهای آن دارد یا خیر؟
خطیبی تصریح کرد: غالب مراجع خرید و فروش با آن را جایز نمی‌دانند و مقام معظم رهبری هم یک بحث علمی در این زمینه داشته‌اند و فتوایی ندارند و هر کسی باید به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند. لذا دیدگاه بنده نافی نظرات مراجع نیست و بنده صرفا رأی خودم را توضیح دادم. البته این مسئله در کل جهان مبهم است و همه منتظر گذشت زمان هستند./ ایکنا
