شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
درسنامه عروه موضوع محور است و در روش ورود به فقه پاسخگویی نوآوری دارد و قابل ارائه به اساتید است. ما تا الآن فکر می‌کردیم فقه پاسخگویی یعنی رساله امام (ره)، بالاتر تحریرالوسیله، یا مثلاً رساله آیت‌الله سیستانی و بالاتر توضیح المسائل جامع ایشان؛ یا منهاج الصالحین را ببینیم و تحلیل کنیم تا بتوانیم نظر مرجع را به مخاطب منتقل نماییم؛ اما ۱۰ سال تجربه پاسخگویی نشان داد که این مقدار در فقه پاسخگویی، حداقل در بعضی از عناوین اصلاً کفایت نمی‌کند.
اختصاصی شبکه اجتهاد: گام نهادن در مسیر فقه پاسخگویی، کاری دشوار است و از میان ابواب مختلف فقهی، پیچیدگی احکام بانوان به‌گونه‌ای است که قسمتی از کتب فتوایی در باب احکام بانوان، به‌طور دقیق فهمیده نمی‌شوند و آنچه اتفاق افتاده است تخیل فهم است، نه درک به معنای واقعی. در چنین مواردی برای فهم کامل این متون، چاره‌ای جز رجوع به روایات و کتب استدلالی نیست.
با همین نگاه، کتاب «درسنامه عروه» ترجمه و تبیین احکام بانوان به همراه تعلیقه امام خمینی(ره) و آیات سیستانی و مکارم شیرازی از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین سید عباس دیانت به رشته تحریر درآمده است. این اثر در بین ۳۷۰۰ اثر فرستاده شده به شانزدهمین دوره آثار پژوهشی حوزه علمیه خراسان در سال ۱۴۰۰، موفق به کسب عنوان کتاب برتر پژوهشی این جشنواره شده است.
این کتاب نتیجه بیش از یک سال و نیم تحقیق گروه فقه خواهران مرکز ملی پاسخگویی نمایندگی خراسان رضوی هست که با رویکردی پژوهش‌محور سعی در حل مسائل و مشکلات عمده احکام بانوان داشته است و به تأکید و تائید کارشناسان در این امر موفقیت خوبی را کسب کرده است.
به همین بهانه با حجت‌الاسلام دیانت مؤلف اثر و رئیس مرکز ملی پاسخگویی به سوالادت دینی خراسان رضوی درباره این کتاب به گفتگو نشستیم. این استاد باسابقه عرصه فقه و پاسخگویی می‌گوید: درسنامه عروه با زبانی ساده و روان، نکات سخت مباحث احکام بانوان را با رجوع به منابع مهم این مباحث، مبتنی بر کتاب العروه‌الوثقی برای پویندگان این مسیر بیان کرده است. او تصریح می‌کند: این اثر با رویکرد فقه استنباطی نوشته نشده و اگر در جایی از روایات و استدلال‌های فقهی بهره برده است فقط در راستای فهم دقیق مسائل شرعی احکام بانوان می‌باشد.
دیانت در این گفتگو تصریح دارد: برخی از مسئله‌های توضیح المسائل فارسی روشن نیست و فهم دقیقی از مسئله اتفاق نمی‌افتد، بنابراین نیازمند توضیح‌المسائل جدید با دقت بیشتر هستیم.
اجتهاد: در ابتدا بفرمایید چرا سراغ تألیف کتاب درسنامه عروه رفتید و محتوای این اثر شامل چه بخش‌هایی میشود.
دیانت: در سال‌های پاسخگویی مکرر دیده‌ام که در توضیح المسائل فارسی بسیاری از اوقات فهم مناسب اتفاق نمی‌افتند، یعنی هر آنچه مسئله را با دقت بخوانی فهم دقیقی رخ نمی‌دهد و اگر اهل فقه و اصول نباشید که دیگر هیچ متوجه نخواهید شد؛ حتی اگر به کتاب‌های بالاتری چون منهاج الصالحین و تحریر الوسیله رجوع کنید.
تحقیق و پژوهش بر روی احکام شرعی کار بسیار سنگینی است؛ بعضی‌ها تصور می‌کنند جمع‌آوری نظرات مراجع و تحقیق آن کار راحتی است اما بلعکس پژوهشی سخت و تاجایی طاقت‌فرسا است و فهم بعضی از قسمت‌های مثل تحریر الوسیله امام به این سادگی نیست، بعضاً یک مسئله تحریر الوسیله یک صفحه کامل کتاب را گرفته است.
درسنامه عروه، در فهم موضوعی احکام بانوان، به پاسخگویان اهل پژوهش کمک می‌کند
کتاب درسنامه عروه، فصلی در خون حیض است و به احکام بانوان مرتبط میشود. این اثر با ۲۷ مسئله مهم و پرتکرار، در ۴۴۵ صفحه تدوین یافته است؛ هر مسئله دارای نکات متعدد، تمرین کاربردی و چندین پرسش است. تمرین کاربردی (به‌صورت پرسش و پاسخ واقعی) آخر هر مسئله قرار گرفته است، سپس پرسش طراحی شده است. پاسخگویان و طلاب خواهر با مطالعه تمرین‌های کاربردی، نحوه پردازش سؤال و شیوۀ رسیدن به پاسخ صحیح را می‌آموزند.
بنابراین از یک طرف به خاطر پیچیدگی زیاد احکام بانوان و از سمت دیگر فقدان و نیاز به این پژوهش، با همکاری گروه فقه خواهران مرکز ملی پاسخگویی خراسان رضوی تحقیق را آغاز کردیم. درسنامه عروه، احکام بانوان را آسان کرده و در فهم موضوعی احکام بانوان، به پاسخگویان اهل پژوهش کمک می‌کند.
اجتهاد: این سبک از تحقیق، آیا پیشینه و سابقه‌ای هم داشته است؟
دیانت: در زمینه احکام بانوان، جزواتی از سوی اداره پاسخگویی حرم مطهر رضوی منتشر شده است. در حوزه علمیه قم و جامعه الزهرا (س) نیز کتاب‌های مفصل و خوبی به چاپ رسیده است. همچنین در این زمینه، یک فضایی هم در فقه استنباطی و اجتهادی وجود دارد که فقیه در درس خارج خود بیان داشته یا کتابی در آن باره نگاشته است. من بین این دو فضا تاکنون تألیفی ندیده‌ام و درسنامه عروه بین این دوفضا قرار می‌گیرد.
اجتهاد: آیا کتاب فتوایی است یا یک کتاب پژوهش‌محور با رویکرد فتوایی؟ سیر و روش تحقیق درسنامه چگونه است و از چه منابع مطالعاتی استفاده نمودید؟
دیانت: کتاب درسنامه پژوهشی با رویکرد فقه پاسخگویی است و مخاطب آن، دانش‌آموختگان سطح سه به بالای طلاب خواهر یا برادر است. گرچه ترجمه و ساده‌سازی مطالب در این نوشتار مورد دقت قرار گرفته تا همه طلاب بتوانند در حد فهم خود از آن بهره‌مند گردند. روش تحقیق را در چند بند توضیح می‌دهم؛
۱- مبنای درسنامه متن عروه‌الوثقی است و تحقیق مبتنی بر درس‌های خارج و یا کتب استنباط و اجتهادی بوده، لکن هدف و نگاه ما در درسنامه عروه، فقه پاسخگویی است. ما در اینجا در مقام بیان و استنباط یک فتوای جدید نبوده‌ایم و سعی کرده‌ایم رویکرد پاسخگویی را در این تحقیق حفظ کنیم تا موضوعات و مسائل برای کارشناس از ابهام خارج گردد. ما در راستای مأموریت‌های مرکز ملی پاسخگویی جلو رفتیم و نگاه استنباطی و اجتهادی نداشتیم.
۲- وقتی در سیر کار قرار گرفتیم ضمیمه‌هایی -به درخواست کارشناسان پاسخگو- مثل ترجمه روایات، ترجمه متن عروه‌الوثقی و ترجمه تعلیقه‌ها به‌صورت دقیق انجام گرفت و به کتاب اضافه شد.
نکاتی را در ترجمه‌ها رعایت کردیم؛ اولاً در ترجمه متن عروه، بسیار دقیق جلو رفتیم و هر کلمه‌‌‌ای که به متن اصلی اضافه شده در کروشه قرار دادیم تا مشخص باشد کلمه اضافه شده از محقق است نه از متن اصلی عروه، ثانیاً در کتاب چاپ شده متن عروه سمت راست و ترجمه سمت چپ قرار گرفته است، ثالثاً متن و مسائل عروه را شماره‌بندی کردیم و یک مسئله بلند تا ۱۰ شماره خورده است و در ترجمه هم همین اتفاق افتاده است. رابعاً اعراب‌گذاری متن عروه را هم به‌صورت دستی و با دقت جلو بردیم و در نظارت بر مبحث اعراب از اساتید خبره و دکترای ادبیات عرب کمک گرفتیم.
قابل‌ذکر است، ترجمه درسنامه عروه با ترجمه مرحوم شیخ عباس قمی با عنوان «الغایه القصوى» خیلی متفاوت است و زحمت زیادی برای ترجمه کشیده‌ایم. همچنین تعلیقات امام خمینی، آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله مکارم شیرازی هم ترجمه شده است.
۳- برای اینکه به یک فقه پاسخگویی دقیق برسیم، تجربه به ما نشان داده است که باید به متن درس‌های خارج امام (ره) و دیگر فقها مراجعه کنیم.
برای تحقق درسنامه عروه نزدیک به ۸۰ الی ۱۰۰ منبع مراجعه کردیم؛ برای هر یک مسئله وقت زیادی می‌گذاشتیم و تطبیق می‌دادیم، از کتاب الطهاره امام خمینی، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی آیت‌الله آملی، مدارک العروه آیت‌الله اشتهاردی، مستمسک العروه الوثقى آیت‌الله حکیم و خیلی از کتاب‌های دیگر مراجعه و مطالعه شد.
لزوم مراجعه به کتب روایی و متن درسی فقیه در فهم مسئله
به‌عنوان نمونه؛ چنین مسئله‌ای مبتنی بر توضیح المسائل بین کارشناسان پاسخگوی بانوان مشهور است که “اگر زنی صاحب عادت وقتیه، عادت ماهانه‌اش نسبت به‌وقت خودش، یک روز تأخیر بیفتد، فلان حکم را دارد.”
حال اگر زنی عادتش یکم تا پنجم بوده است؛ یک روز تأخیر یعنی دوم ماه خون ببیند یا ششم؟ چون یکم تا پنجم ماه وقت عادتش بوده و اگر خون‌ریزی او هفتم هم اتفاق بیفتد ما می‌توانیم این تعبیر را به کار ببریم که یک روز از عادت خود تأخیر انداخت؟ یا مراد این است که یک روز تأخیر یعنی یک روز از ابتدای عادت که یکم ماه بوده است. کدام مراد است؟
این مسئله مطرح شد و کارشناسان، باسابقه بالای پاسخگویی، عادت را تعبیر می‌کردند که شخص یکم خون می‌دیده و الآن دوم یا سوم خون دیده است. و مراد از تأخیر را تأخیر از ابتدای عادت معنا می‌کردند.
ما در اینجا به این نتیجه رسیدیم که مراد امام (ره) و خیلی از فقها این نیست! مراد امام تأخیر از انتهای عادت است. این را از کتاب الطهاره امام تحقیق کرده‌ایم و همچنین دیگر کتب فقهی. البته این تحقیق، قابل نقد است.
۴- بعضی از اوقات برای فهم بهتر مسئله، به کتب روایی مراجعه می‌کردیم که بسیار گره‌گشا بود، مسئله حل می‌شد و فهم بهتری نسبت به آن اتفاق می‌افتد. به‌عنوان نمونه در بعضی از کتب احکام بانوان بین زخم و دمل فرق گذاشته بود و گفته‌اند امام (ره) در زخم فلان حکم و در دمل فلان حکم را دارد. استناد محقق به دو مسئله پیشت سر هم در رساله امام است.
برای ما عجیب بود که امام خمینی (ره) مبتنی بر کدام مستند و روایت بین زخم و دمل فرق گذاشته است! وقتی به روایات مراجعه کردیم مشخص شد؛ امام دو مسئله در رساله دارد لکن فرق بین زخم و دمل نیست، فرق بین زخم موجود و زخم محتمل است؛ یعنی زخمی که یقیناً موجود است حکمی دارد و زخمی که مشکوک است، حکمی دیگر؛ یعنی تفاوت این دو مسئله این است که یکی در مورد زخم موجود است و دیگری در مورد زخم محتمل، نه اینکه یکی در مورد زخم باشد و یکی در مورد دمل، ولی چون به روایت مراجعه نشده است، محقق سعی نموده از همین دو مسئله این مطلب را بازگو کند؛ که به‌اشتباه افتاده است.
۵- موارد دیگری هم رؤیت شد که در جزوات احکام بانوان با فهم اشتباه، مسائل درج شده است و کارشناس خواهر مبتنی بر آن در حال پاسخگویی بوده است! ما در این درسنامه آن موارد را تصحیح کردیم.
به‌عنوان نمونه‌ای دیگر، در یکی از جزواتی که در اختیار کارشناسان پاسخگو قرار داشت، آمده بود: اگر دختر خانمی قبل از بلوغ خود (۸ سالگی) خون ببیند، به نظر امام بنابر احتیاط استحاضه است؛ مستند هم تحریر الوسیله است. وقتی به کتاب الطهاره امام (ره) مراجعه کردیم دیدیم امام می‌فرماید: اگر دختر خانمی در شرف بلوغ است و همان خونی که بانوان می‌بیند دیده است، این نمی‌تواند حیض باشد و امام به فتوا استحاضه می‌گذارد و امام اصلاً احتیاط ندارد! حال معنای کتاب تحریر دقیقاً چیست ما در متن کتاب درسنامه کامل توضیح دادیم.
و باز به‌عنوان نمونه‌ای دیگر، در یکی از کتب احکام بانوان، یک تقسیم‌بندی‌ای ذیل همین فصل اول احکام حیض، مسئله ۱۸ کتاب عروه ارائه کرده است. وقتی به عروه مراجعه شد دیدیم این تقسیم‌بندی صحیح نیست و انگار وجود ندارد و اصلاً این نوع تقسیم‌بندی اشتباه است، چون تقسیم‌بندی‌ها همیشه بر اساس آن چیزی که در حکم مؤثر است انجام میشود و الا اگر فرض‌هایی را بیاوریم که فرقی ندارند، تقسیم‌بندی صحیحی منعقد نخواهد شد. بعد مشخص شد این تقسیم‌بندی را محقق حلی در کتاب شرایع مطرح کرده است و امام (ره) به‌تبع فقهای گذشته در کتاب الطهاره خود مطرح کرده است، ولی صاحب عروه این تقسیم را نپذیرفته است اما عدم دقت به اینکه مبنای صاحب عروه امر دیگری است، محقق را به‌اشتباه انداخته و برای فهم متن عروه از این تقسیم‌بندی استفاده کرده است.
احکام بانوان خود پیچیده است و حال با آوردن یک تقسیم بی‌وجه، کار دوصد چندان دشوار میشود. این اشتباهات تحقیق و تذکر داده شده است.
اجتهاد: پس می‌توان مدعی بود کتاب درسنامه عروه در حوزه فقه زنان نوآوری داشته است؟
دیانت: درسنامه عروه در روش نوآوری داشته است. شاید کتاب در ردیف کار پژوهشی یا آموزشی با آن تعاریف مفصل قرار نگیرد و معرفی نشود که خیلی مهم نیست. این کار موضوع محور است و قاعدتاً در روش قابل ارائه به اساتید است. به نظر می‌رسد در روش ورود فقه پاسخگویی مقداری نوآوری داشته است.
ما تا الآن فکر می‌کردیم فقه پاسخگویی یعنی رساله امام (ره)، بالاتر تحریرالوسیله، یا مثلاً رساله آیت‌الله سیستانی و بالاتر توضیح المسائل جامع ایشان؛ یا منهاج الصالحین را ببینیم و تحلیل کنیم تا بتوانیم نظر مرجع را به مخاطب منتقل نماییم؛ اما ۱۰ سال تجربه پاسخگویی نشان داد که این مقدار در فقه پاسخگویی، حداقل در بعضی از عناوین اصلاً کفایت نمی‌کند.
اینجا باید بالاتر بیاییم و به روایات و به متن درس خارج فقیه مراجعه کنیم. می‌توان در شیوه ورود به مباحث پاسخگویی تأمل بیشتری کرد، گرچه وقت‌گیر و هزینه‌بر است.
به لطف خدا بسیاری از خواهرانی که کتاب را مطالعه کردند تقاضای دریافت جلدهای بعدی درسنامه را دارند که باید کار و تحقیق شود؛ البته ما منتظر بازخوردهای مخاطبان اثر هستیم.
اجتهاد: در هنگام تحقیق آیا با مسئله‌ای مواجه شدید که مرجع در آن نظری نداشته باشد؟ یا اینکه به فتوای خاصی از فقها مثل آیت‌الله صانعی مراجعه کنید؟
دیانت: بله اتفاق می‌افتاد. استفتا می‌کردیم و اگر پاسخ دقیقی می‌دادند اضافه می‌کردیم. در مورد نظرات مرحوم آیت‌الله صانعی، بله در یک مورد به نظرم استفاده کردیم. مراجعه به نظرات ایشان علت داشته است، مثلاً در عروه آمده است اکمال ۹ سالگی شرط تحقق حیض است. این سؤال مطرح شد اگر فقیهی سن ۹ سالگی را برای بلوغ قرار ندهد (از جمله آیت‌الله صانعی) یا اگر ۱۳ سالگی را شرط حیض قرار دهد مسئله چگونه میشود. این مسئله در درسنامه مطرح شد و نظر آیت‌الله صانعی تحقیق شد و کشف‌های جالبی در این زمینه رخ داد و برای کارشناسان بسیار مؤثر بود.
اجتهاد: فرمودید در توضیح المسائل فارسی فهم دقیقی اتفاق نمی‌افتد، آیا ما به این ضرورت رسیده‌ایم که سراغ ارائه توضیح المسائل‌های جدید برویم؟
دیانت: برخی از مسئله‌های توضیح المسائل فارسی روشن است، ولی موارد متعددی وجود دارد که مردم عام و حتی طلاب متوجه نمی‌شوند. البته طلاب گناهی ندارند، مگر چیزی به آن‌ها داده‌ایم که بعد درخواست کنیم! وقتی حوزه‌های علمیه ما از احکام دقیق شرعی خالی باشد و اهتمامی برای فراگیری تخصصی دیده نمی‌شود! دیگر چه توقعی باید داشت که چرا برخی طلاب مسئله بلد نیستند!
گذشتگان در توضیح المسائل خود مسائلی را آوردند که دیگر مورد ابتلای افراد نیست و متأسفانه این دسته مسائل کم نیستند و همین‌طور تا به امروز آورده شده است. واقعاً ما نیاز به یک توضیح المسائل جدید با دقت بیشتر داریم. البته رساله جامع آیت‌الله سیستانی بر اساس همین نوع نگاه نگاشته شده و مفصل و دقیق‌تر است.
اجتهاد: اگر سخن پایانی دارید بفرمایید.
دیانت: این دست پژوهش‌ها، بین فقه اجتهادی و فقه پاسخگویی باید بیشتر رقم بخورد و این مسیر ادامه پیدا کند تا بتوانیم پاسخگوهای سطح بالاتری تربیت کنیم. حالا میشود در بیع، معاملات و عبادات این دست‌کار صورت بگیرد.
گفتنی است، جلد اول کتاب ««درسنامه عروه» ترجمه و تبیین احکام بانوان به همراه تعلیقه امام خمینی(ره) و آیات سیستانی و مکارم شیرازی» در ۴۴۵ صفحه از سوی نشر سوچا به زیور طبع آراسته شده است. علاقه‌مندان برای تهیه و سفارش اثر می‌توانند با شماره تلفن ۰۹۱۵۳۰۶۰۸۱۲ تماس حاصل نمایند.
