شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
از دیدگاه امام خمینی (ره)، فقه برنامه‌ای جامع برای اداره زندگی است و حکومت به عنوان یکی از احکام اولیه اسلام، بر تمام احکام فرعی مقدم است. این نگاه، بنیان سیاست خارجی جمهوری اسلامی را بر اصول ایجابی و سلبی خاصی استوار می‌سازد؛ از جمله اصل عزت و کرامت مبتنی بر استقلال، روابط حسنه و مسالمت‌آمیز، نفی سبیل، و ضرورت دفاع از مستضعفان و مظلومان. همچنین، لزوم سوءظن به دشمن و مقابله به مثل در برابر خصومت‌ها، از دیگر ارکان این منظومه فکری است که در موارد تعارض اصول، مصلحت نظام نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کند. این رویکرد، تجلی نگاه حکومتی امام راحل به فقه و چگونگی اداره روابط بین‌الملل است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد سید میرتقی حسینی گرگانی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در سخنانی به تبیین موضوع «اصول فقهی حاکم بر سیاست خارجی حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)» پرداخت و ابعاد مختلف این اصول را مورد بررسی قرار داد.
مقدمه‌ای بر نگاه امام خمینی (ره) به فقه و حکومت
استاد حسینی گرگانی هدف اصلی بحث خود را، یادآوری و نقل قول از امام خمینی (ره) در خصوص مباحث فقه سیاسی، به‌ویژه در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل، عنوان کرد و تصریح داشت که اسلام به عنوان دین خاتم، مجموعه‌ای کامل از احکام، قواعد و اصول را برای هدایت بشر تا قیامت ارائه می‌دهد.
وی با استناد به دیدگاه امام خمینی (ره) بیان داشت که فقه، “برنامه عملی یا اداره زندگی از گهواره تا گور” است، به این معنا که فقه صرفاً برای کنج کتابخانه نیست. از ابتکارات امام (ره) آن است که “حکومت که شعبه‌ای از ولایت مطلقه رسول الله (ص) است، یکی از احکام اولیه اسلام و مقدم بر تمام احکام فرعی حتی نماز و روزه و حج است.” نظریه “الاسلام هو حکومه” (اسلام یعنی حکومت) که امام در کتاب “البیع” مطرح می‌کنند، مبنای قرآنی دارد و نشان می‌دهد که اسلام چیزی جز حکومت نیست. ایشان در ادامه افزود که بحث تعامل با دیگر کشورها در قالب سیاست خارجی و روابط بین‌الملل، موضوعی کلیدی در حکومت اسلامی است.
اصول حاکم در عرصه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل از دیدگاه امام خمینی (ره)
این استاد خارج فقه و اصول، اصول حاکم در عرصه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل از دیدگاه امام خمینی (ره) را به دو دسته “ایجابی” و “سلبی” تقسیم کرد.
الف) اصول ایجابی:
نخستین اصل ایجابی، اصل عزت و کرامت است که مبتنی بر استقلال و جلوگیری از سلطه بیگانگان می‌باشد. این اصل، مهمترین اولویت سیاست خارجی امام (ره) تلقی می‌شود. در این باره به نقل قولی از امام اشاره شد که فرمودند: “اینکه جوانان ما می‌گویند نه شرق و نه غرب معنایش این است که هیچ‌کدام از قدرت‌های بزرگ در ایران دخالت نکنند و این کاملاً به جا و به حق است.” استاد حسینی گرگانی تأکید داشت که سیاست ایران همواره بر مبنای حفظ آزادی، استقلال و منافع مردم است و هرگز فدای چیزی نمی‌شود.
اصل دوم، اصل روابط حسنه و مسالمت‌آمیز است که از آن به همزیستی مسالمت‌آمیز یا تألیف قلوب نیز یاد می‌شود. در ارتباط با کشورهای اسلامی، امام (ره) بر همگرایی و وحدت تأکید دارند و این بر اساس آیه شریفه “إنما المؤمنون أخوه فأصلحوا بین أخویکم” است. استاد حسینی گرگانی به نقل قولی از امام (ره) استناد کرد که فرمودند: “برنامه ما برنامه اسلام است. وحدت کلمه مسلمین است. اتحاد ممالک اسلامیست. برادری با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم. هم‌پیمانی با تمام دولت‌های اسلامیست در سراسر جهان.” تعیین روز قدس و هفته وحدت بر اساس همین اصل برادری و برابری است. همچنین در ارتباط با کشورهای غیراسلامی، روابط باید عادلانه باشد.
ب) اصول سلبی:
اصل نخست سلبی، اصل نفی سبیل است. در این زمینه به نقل قولی از امام (ره) اشاره شد: “نه زیر فشار ظلم آن‌ها خواهیم رفت و نه ظلمی بر آن‌ها روا خواهیم داشت.” این اصل، وجه سلبی “عدالت” را نشان می‌دهد.
اصل دوم، اصل اجتناب از اقدامات توسعه‌طلبانه و تجاوزطلبانه است. امام (ره) با وجود اینکه عراق در گذشته جزئی از خاک ایران بوده، بر اساس اصل لزوم پایبندی به قراردادهای بین‌المللی و وفای به عهد، دنبال گرفتن خاک عراق نیستند و دفاع از میهن را در برابر تجاوز ضروری می‌دانند. ایشان در این باره فرمودند: “ما با آن‌ها به طور احترام متقابل رفتار خواهیم کرد.”
اصل سوم، اصل مقابله به مثل است. در برابر هرگونه شرارت و عمل خصمانه با سوء نیت، ایستادگی می‌شود. امام (ره) در پاسخ به لس‌آنجلس تایمز فرمودند: “ما با تمام دولت‌ها در صورتی که دخالت در امور داخلی ما نکنند و برای ما احترام متقابل قائل باشند احترام رفتار می‌کنیم.” رهبر معظم انقلاب نیز این اصل را بارها مورد تأکید قرار داده‌اند، به ویژه اصرار امام (ره) بر “مردم” و “استقلال کشور”.
اصل چهارم، اصل سوء ظن به دشمن است. این یکی از اصول مهم در اندیشه امام (ره) است که بر فریب نخوردن از دشمن تأکید دارد. رهبر معظم انقلاب نیز در سخنرانی اخیر خود به این اصل اشاره کردند، مثلاً در بحث غنی‌سازی ۲۰ درصد که فرمودند: “من عرض کردم من بیان کردم که باید بیایند در بندرعباس تحویل بدهند تا ما امتحان کنیم.” این نشان‌دهنده عدم اعتماد به ابرقدرت‌هاست.
اصل پنجم، اصل توسعه روابط با مسلمین و دفاع از مستضعفان و مظلومان است. نمونه بارز این اصل، حمایت از فلسطین و تأسیس حزب‌الله لبنان می‌باشد.
تعارض و تزاحم اصول
استاد حسینی گرگانی به مسئله مهم “تعارض و تزاحم” بین این اصول اشاره کرد، به عنوان مثال، تعارض “نفی سبیل با همزیستی مسالمت‌آمیز” یا “نفی سبیل با وفای به عهد”. در این موارد، “اصل مصلحت” خود را نشان می‌دهد و اولویت‌بندی بین اصول در اداره امور کشور، نقشی حیاتی ایفا می‌کند. مورد بحث انرژی هسته‌ای نیز که چندین اصل در آن با هم تزاحم پیدا می‌کنند، نیازمند بررسی دقیق و در نظر گرفتن مصلحت است.
لازم به ذکر است برای دسترسی به صوت کامل نشست می توانید به این لینک مراجعه نمایید.
