شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام مؤذنی، اجتهاد فقهی را یک وجه از شخصیت قرآنی شهید صدر توصیف کرد و گفت: از نظر شهید صدر حداقل شرط مفسر و بیان‌کننده مقصود قرآن در سطوح مختلف، مجتهد بودن است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام و‌المسلمین سید امید مؤذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر در نخستین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی تفسیر موضوعی شهید صدر با موضوع «تاریخچه تفسیر موضوعی شهید صدر» که در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی که به‌صورت مجازی پخش شد گفت: تفسیر موضوعی شهید صدر آخرین فرآورده علمی شهید صدر است که به دست ما رسیده است.
وی، شهید آیت‌الله محمدباقر صدر را مفسر به‌معنای رایج آن ندانست و اظهار داشت: شهید صدر در حوزه تفسیر نوآوری بسیار مهم داشت که سبک و مکتب جدیدی را در این زمینه ایجاد کرد؛ با این نوآوری می‌توان شهید صدر را پایه‌گذار یک مکتب جدید در تفسیر عنوان کرد که مرحله و نقطه عطفی در تفسیر است؛ از این جهت شخصیت تفسیری وی بسیار مهم و به این معنا مفسر است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر ادامه داد: نوآوری تفسیری شهید صدر به حدی است که برخی از پژوهشگران حوزه تفسیر مدعی هستند تمامی مطالعات تفسیری چهار دهه گذشته جهان اسلام متأثر یا ناظر به روش تفسیری است که شهید صدر ارائه کرده است؛ یعنی ما هیچ دستاورد روشی در حوزه تفسیر نداریم، الا اینکه ناظر به شهید صدر، در امتداد آن، در نقد و بررسی آن یا متأثر از آن باشد.
مؤذنی با بیان تاریخچه نگارش و چاپ کتاب هم‌زمان غایهالفکر و فدک در تاریخ، نوشته شهید صدر، اجتهاد فقهی را یک وجه از شخصیت قرآنی شهید صدر توصیف کرد و گفت: از نظر شهید صدر حداقل شرط مفسر و بیان‌کننده مقصود قرآن در سطوح مختلف، مجتهد بودن است.
وی تصریح کرد: شهید صدر تلاش کرده است مسئله اختلال سیستم آموزش حوزه در توجه به قرآن را حل کند؛ دستگاه فقاهت سنتی آیات مورد استفاده در استدلال‌های فقهی را در کتاب‌های فقهی درج و ناخواسته بین فقیه و قرآن نوعی فاصله ایجاد کرده است؛ شهید صدر سعی کرده است قرآن را به مثابه یک ضرورت علمی در دل پژوهش‌های رایج حوزوی قرار دهد.
مؤذنی ادامه داد: این حرکت فارغ از این است که خود ایشان در فرایند علمی و دستاوردهای جهان اسلام دانش تفسیر را وارد یک ساحت از استفاده می‌کند که بی‌نیازی از آن تقریباً غیرممکن است و هرگونه تفکر اسلامی را نیازمند عبور از ساحت تفسیر به‌شکل روش‌مند قرار می‌دهد.
معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر زیست قرآنی شهید صدر را به دو بخش تقسیم کرد و توضیح داد: یکی مطالعات و تلاش‌های قرآنی شهید صدر است که در موارد مختلف بروز داشته است؛ این تلاش‌ها به‌علاوه ابعاد دیگر شخصیتی شهید صدر باعث شده است که در تمام دستاوردهای نظری ایشان روح قرآنی را حاضر ببینید.
وی با ارائه نمونه‌هایی از استفاده شهید صدر از قرآن در کتاب‌های مختلف خود اظهار داشت: این اندیشمند جهان اسلام برای ساخت مکتب اقتصادی اسلام دو بخش گزاره‌های جزئی (با نام روبناها)، و مفاهیم (که زیربنا خوانده می‌شود) را لازم می‌داند که این مفاهیم همان چیزی است که شهید صدر بعدها روش دستیابی به آن را از طریق تفسیر موضوعی تبیین می‌کند.
مؤذنی درباره فعالیت‌های خاص تفسیری شهید صدر گفت: شهید صدر در ۲۳ سالگی و هم‌زمان با چاپ مجله الاضواء مقالاتی را در آن ارائه کرد که امروز در کتاب «المدرسه القرآنیه» یا آموزه‌های وحی به زبان فارسی چاپ شده است؛ «عمل صالح در قرآن» و «آزادی در قرآن» از این مکتوبات است که درواقع بررسی بخشی از بنیادهای فلسفۀ اخلاق در قرآن از نظر شهید صدر است.
وی مؤلفه اساسی تفسیر موضوعی شهید صدر را «ناظر به تولید نظریه بودن» آن عنوان کرد و گفت: تفسیر موضوعی که آخرین فرآورده نظری شهید صدر است، در یک بافت خاص از شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی شکل گرفته است که توجه به آن بسیار مهم است و می‌تواند ابعاد گوناگونی از دیدگاه‌های شهید صدر و کارکردهای تفسیر موضوعی وی را نشان دهد.
مؤذنی تفسیر موضوعی شهید صدر را حاصل چهارده جلسه درسی عنوان کرد که از ۲۸ فروردین ۱۳۵۸ آغاز شده است و توضیح داد: شهید صدر دو روز درس فقه خود را تعطیل کرد و به جای آن درس تفسیر را شروع کرد؛ البته با این توجه که درس فقه ویژه طلاب درس خارج بود اما درس تفسیر، عمومی و حضور برای همه آزاد بود.
معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر متن تفسیر موضوعی را ناظر به رئوس نیاز جامعه اسلامی توصیف کرد و گفت: این تفسیر دقیقاً با کارکرد حل مسئلۀ امت اسلام تولید شده است؛ اگر آن را این‌گونه ببینید، کارکرد، آثار و نوع استفاده امروز از این تفسیر برای ما متفاوت می‌شود.
وی در اشاره‌ای به برهه تاریخی شروع درس تفسیر شهید صدر که سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است تصریح کرد: آغاز این دروس در ابتدای سال ۱۳۵۸شمسی یعنی زمانی است که جهان اسلام تحت‌تأثیر اتفاق بزرگ انقلاب اسلامی است و در خود عراق نیز فضای بیداری و شور انقلابی برای تشکیل حکومت اسلامی ایجاد شده است و اساساً شهید صدر در این دروس تفسیر موضوعی خود درواقع درباره منطق تحول اجتماعی بحث می‌کند؛ این منطق تحول اجتماعی و این تفسیر در راستای کمک شهید صدر به خلأ تئوریک انقلاب اسلامی است که طبق نقل‌قول‌ها به آن قائل بوده است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر نیاز انقلاب اسلامی به مبنا، روش و محتواهای اسلامی در ابتدای تأسیس را مورد بررسی قرار داد و در بیان فعالیت‌های شهید صدر در رفع خلأ‌های آن گفت: کمونیسم و سوسیالیسم و لیبرالیسم بخش‌های مختلف جامعه اسلامی را فرا گرفته بود، و نیاز بود که اسلام دیدگاه خود را معرفی کند؛ اما تلاش برای ارائه اندیشه اسلامی از سوی متفکران مسلمان معمولاً یا به‌سمت سلفی‌گری می‌رفت یا به وادی التقاط و تلاش برای اثبات کارآمدی اسلام از رهگذر تطابق دیدگاه‌های اسلامی با افکار غربی و شرقی می‌افتاد.
مؤذنی تصریح کرد: محتوای تفسیر موضوعی شهید صدر مبنای انقلاب اسلامی را از حیث جامعه‌شناختی تأمین می‌کند و می‌گوید تحول اجتماعی از انسان آغاز می‌شود و انسان است که می‌تواند تحول تاریخی را در پی تحول اجتماعی رقم بزند؛ این را باید به‌عنوان زیرساخت فکری مهمی بپذیرید تا نخست امکان نظری عمل انقلابی شکل بگیرد، دوم عمل انقلابی تحقق و ادامه پیدا کند و سوم عمل انقلابی ارتقا پیدا کند.
معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر گفت: شهید صدر در درس چهاردهم تفسیر خود اشاره می‌کند که در تقسیم‌بندی اجتماع و شکل جامعه، بین نظام تقنین در حکومت اسلامی و بافت اجتماعی که قرآن طراحی می‌کند ارتباطی وجود دارد و نظام تقنین ما باید بر همین پایه نظام‌های اجتماعی که قرآن تعریف می‌کند استوار شود، وگرنه این تقنین با آن ساختارهای اجتماعی در تضاد خواهد بود و نظام قانونی نمی‌تواند تحول اجتماعی را پیش ببرد؛ یعنی شهید صدر دقیقاً گام‌های تحول اجتماعی را مبتنی بر انقلاب پیش‌بینی می‌کند و درباره اینکه ما نظام تقنین را چگونه مبتنی بر نظام اجتماعی شکل دهیم بحث می‌کند.
وی درباره فقر روشی حوزه اندیشه اسلامی برای تولید در نیازهای اجتماعی خود سخن گفت و افزود: روش فقاهت فردگرا در سال‌های متمادی تنها روش ارتباط با امت بود، آن هم با فتاوایی درباره مسائل خرد؛ شهید صدر ما را در فضای تولیدات خود به یک سطح جدید وارد کرده است که ارائه روش است؛ شهید صدر با روش استنطاق که در تفسیر موضوعی خود آن را ابداع کرده است، روش دستیابی به نظریه مبتنی بر دین را ارائه می‌کند.
