شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه حقوق متقابل مردم و دولت از مباحث مهم قرآنی و روایی است، گفت: عدالت اجتماعی و اقتصادی مهمترین حق مردم بر حاکم است.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی «حقوق متقابل حکومت و مردم» ۲۴ اسفندماه با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین عباس کوثری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با حضور حجج اسلام والمسلمین نجف لکزایی، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، عیسی عیسی‌زاده و علی‌اکبر حسینی رامندی از اعضای هیئت علمی این پژوهشگاه برگزار شد.
حجت‌الاسلام عباس کوثری در سخنانی، گفت: حقوق متقابل از امور مهم و به تعبیر امام علی(ع) از بزرگترین واجبات است؛ ایشان در خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه فرمودند: «وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَى الرَّعِیه وَ حَقُّ الرَّعِیه عَلَى الْوَالِی، فَرِیضَه فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکُلٍّ عَلَى کُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدِینِهِمْ، فَلَیسَتْ».
وی به چیستی حق پرداخت و افزود: شیخ انصاری حق را سلطنت فعلیه تعریف کرده است که گاهی به عین و گاهی به غیر عین و گاهی متعلق به شخص است؛ مانند حق قصاص. ما مبنای حق را وحی می‌دانیم، لذا حق سلطه، امتیازی است که به اشخاص نسبت به متعلق حق عطا می‌شود؛ یعنی چون مبنای حق وحیانی است، سلطنت فعلی برخاسته از حقوق الهی است.
کوثری با اشاره به تفاوت حق و حکم بیان اینکه حق قابل اسقاط است، اما حکم الهی قابل اسقاط نیست، اظهار کرد: شهید مطهری فرموده تعبیر «کلکم راع» بار معنایی بالایی دارد و به معنای حافظ و نگهبان است؛ یعنی حکومت در اسلام به معنای محافظت از حقوق انسان‌ها و آزادی‌های مشروع است.
وحیانی بودن مبنای حق
کوثری با بیان اینکه منشأ حق چیست؟ افزود: برخی منشأ حق را طبیعت می‌دانند؛ آیت‌الله مصباح فرموده است: وقتی خدا انسان را آفرید، پس به او حق داد که از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها بهره ببرد و نظریه دیگر حق را توافق جمعی می‌داند، یعنی وقتی اکثریت مردم چیزی را بپسندند، مبنای حق می‌شود، اما برخی هم تأکید دارند که مبدأ حق ذات خداوند است و طبیعت نمی‌تواند خاستگاه حق باشد و نظر اکثریت هم نمی‌تواند باشد، زیرا مبتلا به جهل است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: در خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه آمده: «ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً»؛ خداوند خودش برای خود حقی قرار داد و بعد از این منظر، حقوق برای بشر قرار داده است و حضرت سجاد(ع) فرموده است که اصل حقوق، حقوق الهی و سایر حقوق هم از آن تفریع شده است. پس هم دلیل عقلی و هم شرعی برای منشأ حقوق وجود دارد.
مبانی حقوق متقابل از نگاه قرآن
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به مبانی حقوق متقابل، تصریح کرد: آفرینش یکسان یکی از این مبانی است، زیرا خداوند در آیه ۱۳ حجرات «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ» فرموده که آفرینش یکسان است و ملاک برتری در تقواست و مبنای دیگر هم کرامت انسان است؛ وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا(اسراء/۷۰)؛ علامه طباطبایی بین کرمنا و فضلنا تفاوت گذاشته و کرمنا را مخصوص انسان و فقط ذکر نعمت می‌داند، اما معتقد است فضلنا برتری را ثابت می‌کند. فخررازی هم کرمنا را به اصل نعمت و فضلنا را استفاده از نعمت و برتری در بهره‌گیری تعریف کرده است.
کوثری با اشاره به طرح ۱۵ مسئله در حقوق متقابل مردم و حکومت در کتاب خود، اظهار کرد: یکی از اینها عدالت اجتماعی است که جلوه‌های مختلفی دارد، از جمله نفی آپارتاید و امتیازات طبقاتی و نژادی؛ دیگری عدالت اقتصادی و سیاسی و مسئله دیگر امنیت است که بیان شده حکومت عدل امام زمان امن‌ترین حکومت است؛ و استناد ما هم به تعابیر قرآنی مانند «وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا»؛ «فلْیعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیتِ و تَخَافُونَ أَنْ یتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَأَیدَکُمْ بِنَصْرِهِ» بوده است. از نظر فقهی هم بحث شده و به موضوع بغات و محاربین پرداختیم.
تعبیر زیبای امام علی(ع) در مورد مالیات
وی افزود: تعلیم و تربیت هم از حقوق مردم است که امام علی(ع) بر آن تأکید دارند، همچنین در قرآن کریم آیات متعدد بر تعلیم و تربیت و تزکیه به عنوان وظیفه حکومت پرداخته است. همچنین مشورت، دفاع از سرزمین و عمران و آبادانی به عنوان این حقوق ذکر شده است؛ امام علی(ع) به مالک گفت که سعی کن به عمران و آبادانی توجه بیشتری داشته باشی تا مالیات گرفتن.
پژوهشگر حوزه علمیه افزود: تأمین اجتماعی از حقوق دیگر مردم است که ماجرای برقراری حقوق برای آن فرد مسیحی از سوی امام علی از این نمونه‌ها است؛ همچنین بازرسی و نظارت که در حکومت امام علی در حد بالاست؛ مبارزه با خویشاوندسالاری، مبارزه با خرافات که امروز کشور با آن روبرو است و گاهی در مداحی‌ها هم دیده می‌شود. همچنین مبارزه با ویژه‌خواری و رانتخواری و … از وظایف حکومت است. دفاع از مظلومان، محبت به مردم و اجرای صحیح دستورات اسلامی هم از دیگر حقوق مردم است؛ شهید مطهری می‌فرمود چرا امام حسین گفت «اسیر بسیره جدی»؟ و امام علی هم حاضر نشد سنت خلفا را بپذیرد؛ امام رضا(ع) هم نماز عید را خواند و فرمود من همانند جدم می‌خوانم. این نشان می‌دهد اجرای صحیح دستورات اسلامی خیلی مهم است.
وی افزود: نظارت اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر همچنین تواصی و فرهنگسازی در این عرصه از دیگر حقوق مردم است. همچنین حکومت باید اعتمادسازی کند؛ امام علی فرمود مسائل را برای مردم توضیح بدهید تا بدانند؛ امروز این مسئله به شفافیت تعبیر می‌شود. همچنین وفای به وعده‌ها و عدم سلطه خویشاوندان بر اقتصاد از دیگر حقوق مردم بر گردن حاکم است.
غناسازی بیشتر با افزایش استنادات قرآنی
در ادامه حجت‌الاسلام عی‌اکبر حسینی رامندی به عنوان ناقد در مطالبی، گفت: برخلاف مدعای نویسنده در استناد به قرآن، این استناد به اندازه لازم نبوده است.
وی با تأکید بر اهمیت سبک زندگی و اینکه این اثر هم با همین هدف تدوین شده است، اظهار کرد: هندسه‌ای که رهبر معظم انقلاب از سبک زندگی تعریف کردند، کمی در پژوهش‌ها تنزل پیدا کرده است، زیرا ایشان مباحث زیرساخت نظری و تئوریک را هم مد نظر داشتند.
حسینی با بیان اینکه همیشه کارهای موفق کارهای عمیق علمی نیست، اظهار کرد: آثار پژوهشی باید رافع نیازهای مخاطب باشد و برای این کار، شمارش توصیه‌ها در کتاب لازم است، کما اینکه برخی از آثار غربیها که با اقبال خوبی در ایران مواجه شده، به علت این است که توصیه‌های چندگانه خود را برای مخاطب شمارش و دسته‌بندی کرده است.
وی اضافه کرد: متن نیازمند ویرایش است و سایه سنگین واژه‌های عربی بر متن وجود دارد و باز تأکید می‌کنم متن نیازمند استنادات بیشتر قرآنی است، ضمن اینکه سرعنوان‌های متن هم زیبا نیست و باید تغییر داده شود، زیرا با سطح مخاطبان سنخیتی ندارد.
ضرورت کاربردی‌تر شدن آثار قرآنی
همچنین حجت‌الاسلام عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، گفت: یکی از توقعات نهادها و تصمیم‌گیران از ما این است که پژوهش‌ها در راستای حل نیازهای جامعه و این نهادها ساماندهی شود و خوراک علمی به نهادها بدهیم که امورات کشور را براساس آیات و روایات تنظیم کنند.
وی افزود: رایزنی با نهادها حتی قبل از ورود به بحث پژوهش از کارهای لازمی است که باید در پژوهشگاه ایجاد شود، زیرا برای هر پژوهش، محققان زیادی به کار گرفته شده و زحمات زیاد و هزینه‌های زیادی ممکن است بشود، از این رو جهت‌دهی به آن لازم و ضروری است.
رئیس میز قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گفت: با تعامل بیشتر با آیاتی که دارای تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» است، می‌توان موارد بیشتری از حقوق متقابل مردم و دولت را برشماریم؛ یعنی آیات قرآن ظرفیت عمیق و فراوانی برای استناددهی دارد و مفاد مورد نظر آقای کوثری محدود به یک یا چند آیه نیست.
لزوم تثبیت حقوق مردم بر مبنای نصوص دینی
حجت‌الاسلام نجف لکزایی، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این کرسی گفت: موضوعاتی که در حیطه سبک زندگی کار می‌شود، دو جنبه دارد؛ برخی برای مخاطب عمومی نوشته شده است. گاهی نیز قصد انجام کار دانشنامه‌ای داریم که در این عرصه باید روی مرزهای دانش حرکت کرده و آخرین یافته‌های علمی را مورد توجه قرار دهیم، بنابراین باید رویکرد تخصصی و عمومی در آثار ملاحظه شود.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه مسئله مهم امروز کشور ما بحث دولت است، گفت: رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند که ما برای تحقق اهداف باید ۵ مرحله را طی کنیم که فقط دو مرحله یعنی انقلاب و نظام را طی کرده‌ایم و الان نوبت ایجاد دولت اسلامی است تا به سمت ایجاد جامعه اسلامی و در نهایت تمدن اسلامی پیش برویم؛ حقوق متقابل مردم و دولت هم در ذیل این بحث قابل تعریف است.
لکزایی تصریح کرد: در اینجا این سؤال مطرح است که آیا با استناد به قرآن، امروز سامانه اداره جامعه(دولت) به وظیفه خود عمل می‌کند؟ آیا سبک زندگی ما باید تغییر کند یا خیر؟ هدف از تحقیق آن است که محقق در نهایت به ما پیشنهاد و راه حل برای رفع این مشکلات بدهد، بنابراین جهت‌دهی پژوهش‌ها باید رنگ کاربردی‌تر و پاسخ به سؤالات جزیی‌تر داشته باشد.
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه ما در اسلام دستورات پیشرفته و خوبی داریم که اجرا نمی‌شود، افزود: باید بررسی کنیم چرا این قوانین اجرا نمی‌شود؟ آیا قانون نداریم، یا داریم و نیازمند اصلاح است، آیا نهاد نداریم و یا نهاد داریم ولی باید اصلاح شود یا همه این موارد هست، ولی باز اجرا نمی‌شود که در این صورت باید پیگیری از نهادهای مربوطه صورت بگیرد.
وی تصریح کرد: حقوق سیاسی چهار دسته است؛ اول حق مطالبه؛ یعنی مردم حقوقی دارند که باید آن را مطالبه کنند، حال باید تبیین شود که طبق آیات قرآن، مردم چه چیزی را باید مطالبه کنند؟ مثلاً اگر در محلی مسجد نباشد یا مسجد باشد اما روحانی نداشته باشد یا سالن ورزشی ندارند آیا می‌توانند این امور را مطالبه کنند؟ فردی که نان برای خوردن ندارد یا بیکار است آیا با استناد به متون دینی می‌توانیم بگوییم مردم حق مطالبه این امور را از دولتشان دارند یا خیر؟ یا مثلا آیا مردم حق دارند اشتباه کنند یا خیر؟ امام علی(ع) به مالک فرمود که مردم دچار لغزش و خطا می‌شوند. آنان را عفو کن و بر آن عفو پشیمان نباش و در مجازاتشان عجله نکن.
لزوم شفاف‌سازی در پرونده‌های فساد
لکزایی با بیان اینکه یکی دیگر از معانی حق، قدرت است، گفت: مثلا انسان می‌تواند در مورد اموال خودش وصیت کند، آیا ما حق اعتراض و پرسش از حکومت را داریم؛ امام علی(ع) فرمودند که مالک اجازه بده مردم بدون لکنت حرف‌هایشان را به تو بگویند. اگر حرف‌های بدی در مورد تو شایع شد برای مردم توضیح بده؛ امروز گاهی پرونده‌ای مطرح می‌شود که با روح و روان مردم بازی می‌کند و البته در خیلی از موارد پایه و اساسی هم ندارد؛ بنابراین ارائه توضیح نتیجه مثبت زیادی برای مردم دارد.
وی با اشاره به حق مصونیت به عنوان دسته دیگری از حقوق افزود: در اینجا گاهی اختلاف آراء بین صاحبنظران هم هست مثلاً آیا داخل اتومبیل و بالای پشت بام حریم خصوصی است؟؛ امام علی(ع) به مالک گفت که حکومت از همه سزاوارتر است که عیوب مردم را بپوشاند، بنابراین باید بررسی کنیم که آیا مصونیت حق برای مردم ایجاد می‌کند و اگر بله چه مقدار؟ قرآن هم در آیه ۴۸ نساء فرموده است که «لَا یحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا» یعنی انسان زمانی حق دارد تندی و بدزبانی کند که مورد ظلم واقع شود.
لکزایی با بیان اینکه غربیها برای خود سبک زندگی تعریف کرده‌اند که با ما مقایسه می‌شود، لذا باید در این عرصه تلاش بیشتری داشته باشیم، اظهار کرد: اگر گفتیم بیعت که براساس متون دینی حق و عقد طرفینی است، آیا اگر یک طرف عمل نکرد، طرف مقابل می‌تواند این تعهد را به هم بزند؟ اینها پرسش‌های زیادی است که مردم از ما جواب می‌خواهند.
مراحل سه گانه حقوق بشر
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به مراحل حقوق بشر افزود: امروز ما در مرحله حق بشر نسل سوم هستیم؛ در حقوق بشر نسل اول مسائلی مانند حق حیات و امنیت مطرح بود؛ در نسل دوم، مسائلی مانند توانمندی مردم در عرصه‌های مختلف مطرح است ولی در نسل سوم حقوق بشر بحث سالم‌سازی محیط زیست، توسعه و حق صلح مطرح است و باید مرجعیت علمی قرآن امروز برای پاسخگویی به سؤالات این مرحله به کار رگرفته شود.
وی به ذکر مثالی درباره لزوم اولویت‌بندی در پاسخ به نیازهای مردم پرداخت و افزود: الان در سیستان و بلوچستان بیش از صدهزار نفر واجب التعلیم داریم و از سویی در برخی شهرها فرودگاه داریم که قابل استفاده نیست؛ اولویت بندی این مسائل و ده‌ها مسئله دیگر باید براساس قرآن و روایات تبیین شود و در اختیار مسئولان قرار گیرد.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه ولایت که در قرآن آمده است، ابزار و وسیله توانمندی انسان برای استفاده از حقوق او هست، اظهار کرد: این مسئله آنقدر مهم است که نامه ۵۳ نهج‌البلاغه را می‌توان حقوق‌نامه مردم دانست؛ حضرت در این نامه اصلاً دغدغه دولت را ندارد و عمدتاً بر حقوق مردم تأکید دارد. امروز هم اگر صحبت‌های امام و رهبری را تحلیل کنیم، می‌بینیم ثقل آن حقوق مردم است و امام زمان هم با کمک مردم اسلام را محقق خواهند کرد.
منبع: ایکنا
