شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: آیتالله سیدحسین شمس خراسانی(ره)، از اساتید برجسته حوزه علمیه و از شاگردان شاخص آیتالله العظمی میلانی بود که از ابتدا تا انتهای درس خارج فقه و اصول ایشان حاضر شد و تقریرات درسش را نگاشت. آیتالله شمس سال‌ها در مشهد به تدریس سطوح عالی و خارج اشتغال ورزید، تا انقلاب اسلامی پیروز شد و پس از آن در قم سکونت یافت و به تدریس دروس خارج تا زمان حیات اشتغال داشت. این فقیه اصولی شاگردان و فضلای زیادی را در حوزه علمیه مشهد و قم پرورش داد که سالیانی است به تدریس سطوح و خارج فقه و اصول در حوزه‌های علمیه همت دارند. در این مقاله به‌اجمال شرح حیات علمی این استاد فقید خراسانی را مرور می‌کنیم.
ولادت و تحصیلات: سیدحسین شمس خراسانی در سال ۱۳۰۶ هش در ابرده از روستاهای اطراف مشهد متولد شد. وی در دوران کودکی، ابتدا به مکتب و سپس به دبستان رفت و در دوران نوجوانی، دروس حوزوی را در حوزه علمیه مشهد آغاز نمود.
او در نوجوانی در مدرسه علمیه نواب سکونت یافت و با جدیت، تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد. امثله و شرح آن را نزد حجت‌الاسلام والمسلمین باتقوا خواند. صرف میر، جامع المقدمات و دیگر متون عربی را نزد برخی از اساتید آموخت. شرح نظام را نزد شیخ حسن شمس‌الواعظین، مطول و مغنی را نزد ادیب محمدتقی نیشابوری معروف به ادیب نیشابوری. لمعه، معالم و بیشتر قوانین را نزد آیتالله میرزا احمد مدرس یزدی و بخشی از قوانین را نزد آیتالله حاج شیخ عبدالنبی کجوری فرا گرفت. مکاسب محرمه را نزد آیتالله میرزا جواد آقا تهرانی و آیتالله شیخ هاشم قزوینی درس گرفت. منطق شرح منظومه را نزد آیتالله شیخ غلامحسین محامی و شرح اشارات را تا نمط چهارم، به همراه استاد محمدباقر بهبودی، نزد آیتالله شیخ هادی کدکنی فرا گرفت.
با تکمیل سطوح عالیه، مدت کمی در درس خارج اصول آیتالله شیخ هاشم قزوینی نیز شرکت کرد. استاد سیدحسین شمس آیتالله شیخ هاشم قزوینی را از نظر فقه و اصول، اعلم بر آیتالله سید یونس اردبیلی می‌دانست و معتقد بود آیتالله شیخ هاشم قزوینی، بسیار خوش بیان و مطالب علمی را ساده و روان طرح می‌کند. آیتالله شمس معتقد بود بیان درسی آیتالله شیخ هاشم قزوینی از مطالب علمی ایشان بیشتر بود.
استاد شمس خراسانی در سال ۱۳۲۹ هش برای تحصیل فلسفه به تهران رفت و دو سال اقامت در مدرسه سپهالار سکونت یافت. شرح منظومه را نزد آیتالله سید حسین قاضی در مدرسه مروی تلمذ نمود. نمط چهارم اشارات را نزد آیتالله دکتر مهدی حائری یزدی و بخشی از اسفار ملاصدرا را به همراه حضرات آیات محی‌الدین انواری و سید رضی شیرازی نزد آیتالله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی فرا گرفت. او ضمن تحصیلات فلسفه، مدتی نیز از درس خارج فقه و اصول آیتالله خوانساری بهره برد.
آیتالله شمس تیرماه سال ۱۳۳۲ هش به قم رفت و در مدرسه علمیه حجتیه سکونت یافت. در قم، یک سال و اندی اقامت نمود و از اساتید برجسته بهره وافر برد. در این مدت کوتاه، خارج اصول، را نزد امام خمینی و خارج فقه بحث صلاه را نزد آیتالله بروجردی، و خارج اصول کفایه را به همراه آقا سید جلال‌الدین آشتیانی نزد علامه طباطبایی فرا گرفت. در درس اسفار ایشان نیز شرکت می‌کرد و ظاهراً مقداری نیز فقه نزد علامه طباطبایی آموخت.
در اواخر سال ۱۳۳۳ هش در قم بود که شنید، آیتالله العظمی میلانی به مشهد مشرف و اقامت نموده و کرسی درس خارج را برپا کرده است، لذا برای شرکت در درس خارج ایشان به مشهد سفر کرد و تقریباً از ابتدا تا انتهای تدریس خارج فقه و اصول ایشان شرکت نمود.
آیتالله میلانی از سال ۱۳۳۳ هش تا ۱۳۵۳ هش به مدت ۲۰ سال شمسی و ۱۳۷۳ هق تا ۱۳۹۵ هق به مدت ۲۲ سال قمری تدریس نمود. آیتالله میلانی حدود ۳ ماه قبل از فوت، به خاطر بیماری، تدریس را ترک نموده بود.
استاد سید حسین شمس معتقد بود: آیتالله میلانی، یک دوره کامل اصول در مشهد تدریس نمود. ایشان از ابتدای تدریس به مدت ۱۳ سال تدریس خارج اصول نمود (تا حدود ۱۳۴۷ هش ادامه یافت)؛ و به مدت ۲۰ سال شمسی نیز خارج فقه تدریس نمود.
آیتالله سید حسین شمس، جز مدت کوتاه ابتدایی تدریس آیتالله میلانی، در تمام مدت تدریس خارج فقه و اصول ایشان شرکت نمود و جزو شاگردان برجسته ایشان شمرده می‌شد.
استاد شمس معتقد بود: سطح علمی درس آیتالله میلانی، عمیق و دقیق بود و کمتر کسی از شاگردان به عمق نظر ایشان می‌رسید و مطالب دقیق ایشان را درک می‌کرد. استاد شمس مدعی بود: اکثر شاگردان آیتالله میلانی درس ایشان را خوب، متوجه نمی‌شدند.
از استاد آیتالله حاج شیخ رجبعلی رضازاده (استاد برجسته خارج حوزه علمیه مشهد و از شاگردان شاخص آیتالله میلانی) شنیدم:
آیتالله سید حسین شمس، درس خارج آیتالله میلانی را با حضرات آیات سید ابراهیم علم الهدی سبزواری و سید محمدباقر حجت مباحثه می‌نمود و آیتالله میلانی به من پیشنهاد دادند که شما نیز در این مباحثه شرکت کنید. من چون در آن زمان تدریس می‌کردم، با خودم گفتم شاید بهتر باشد که بیشتر وقت را به تدریس بگذارم لذا در آن مباحثه شرکت نکردم، بعد پشیمان شدم چون مباحثه‌ای قوی بود و در رشد علمی من و فهم مطالب آیتالله میلانی مؤثرتر بود. همچنین آیتالله میلانی به من فرمود: شما در درس اشکال کن و من به جهتی، اشکال در درس ایشان را ترک کردم، ولی باز هم پشیمان شدم و بعد دیدم اگر در درس ایشان اشکال می‌کردم، برایم بهتر بود.
آیتالله رضازاده فرمود:
«آقای علم الهدی سبزواری، مطالب علمی آیتالله میلانی را از آقای شمس، بهتر فرا گرفته بود و در تفهیم مطلب نیز قوی‌تر بود. آقای علم الهدی با چند کلمه مختصر، مطلب آقای میلانی را صریح و روشن بیان می‌نمود».
نگارنده با توجه به شخصیت علمی آیتالله شمس، گمان می‌کرد که ایشان در هیأت استفتای آیتالله میلانی بوده و از ایشان، اجازه اجتهاد نیز داشته باشند. برای اطمینان بیشتر از خود ایشان پرسیدم: آیا شما در هیأت استفتای آیتالله میلانی شرکت می‌کردید؟ فرمود: خیر؛ چون منفعتی علمی برای من نداشت و وقتم گرفته می‌شد.
از ایشان پرسیدم: از آیتالله میلانی اجازه اجتهاد دارید؟ فرمود: «خیر. نه ایشان به من اجازه اجتهاد داد و نه من از ایشان درخواست اجازه اجتهاد کردم و اگر هم اجازه اجتهاد می‌دادند، قبول نمی‌کردم زیرا مجتهد باید بر تمام ابواب فقهی مسلط باشد و بر اصول نیز مسلط باشد و بتواند استنباط کند. با یکی دو تا سؤال، معلوم نیست بتوان اجتهاد شخص را به‌راحتی تشخیص داد».
آیتالله شمس، در پذیرفتن اجتهاد سختگیر بود و لذا کمتر کسی را به اجتهاد قبول داشت. استاد شمس معتقد بود، آیتالله میلانی خیلی در فقه و اصول قوی بود و تنها کسی که مبانی اصولی کمپانی را به‌خوبی فرا گرفته، آیتالله میلانی است.
استاد شمس مدعی بود، آیتالله میلانی مبانی میرزای نائینی را نیز به‌خوبی فرا گرفته و تسلط کافی داشت. گاهی در درس خود، با توجه به تقریرات میرزای نائینی توسط دیگران به‌طعنه می‌گفت: ببینیم میرزای نائینی چه می‌گوید! ایشان مدعی بود، برخی شاگردان مبانی نائینی را درست تقریر نکرده‌اند و لذا برخی اشکالات بر مبانی میرزای نائینی، ناشی از عدم تقریر درست آن توسط شاگردان است، لذا اشکال‌ها بر این تقریرات وارد می‌شود.
آیتالله شمس می‌فرمود: «آیتالله میلانی، ۲۳ سال شاگرد مرحوم آیتالله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی و ۱۳ سال شاگرد میرزای نائینی بودند». با توجه به اینکه آیتالله خویی، نیز از شاگردان برجسته آیتالله کمپانی بوده است، مطلب استاد شمس، بیانگر آن است که آیتالله خویی، مبانی و نظرات آیتالله کمپانی را به‌خوبی فرا نگرفته و بر نظرات ایشان، احاطه و اشراف نداشته است!
حتی دراین‌باره ادعا شده است که مرحوم کمپانی در مقام مقایسه بین آیتالله میلانی و آیتالله خویی فرموده است: آقای میلانی، ادق است و آقای خویی زحمت بیشتری می‌کشد.
این ادعای منسوب به آیتالله کمپانی را از آیتالله سید صادق روحانی (از فقهای قم و شاگرد آیات عظام خویی، میلانی و کمپانی) پرسیدم، فرمود:
«من تاکنون چنین چیزی نشنیدم اما آنچه خودم مستقیم از آیتالله کمپانی درباره عظمت علمی آیتالله خویی شنیدم این است که ایشان فرمودند: «اگر کسی در مورد آقای خویی بگوید: ایشان مثل کمپانی است به ایشان جسارت کرده است، آقای خویی عین من است».
آیتالله سید حسین شمس، مبانی اصولی مرحوم کمپانی را از آیتالله میلانی فراگرفته بود و در درس خارج اصول خود بیشتر مبانی کمپانی را مطرح می‌نمود. با توجه به عمق و دقت نظر و اصطلاحات فلسفی مطالب اصولی مرحوم آیتالله کمپانی بود که کمتر کسی مطالب ایشان را می‌فهمید و لذا درس مرحوم آیتالله کمپانی، خلوت بود و شاگردان زیادی نداشت. آیتالله میلانی نیز با توجه به آنکه بیشتر میل به مبانی اصولی کمپانی داشت و در درس خود آن مبانی را بیشتر مطرح می‌کرد، درس ایشان نیز آن‌چنان جمعیت نداشت.
در میان شاگردان آیتالله میلانی، حضرات آیات حاج سید ابراهیم علم الهدی سبزواری و حاج سید حسین شمس خراسانی بیشتر در درس خارج اصول خود، نظرات مرحوم کمپانی را مطرح می‌کردند و لذا درس خارج اصول این دو شاگرد آیتالله میلانی، چندان رونقی نگرفت و فقط تعدادی از فضلا حدود ۲۰ الی ۳۰ نفر در درس ایشان شرکت می‌کردند، لذا درس خارج آیتالله شمس نیز چه در مشهد و چه در قم، جز در میان برخی از خواص فضلا، در میان عموم طلاب، مطرح نشد. برعکس آیتالله خویی که بیشتر به مبانی اصولی میرزای نائینی تمایل داشت و در درس خود بیشتر نظرات ایشان را مطرح می‌کرد و با توجه به آنکه آیتالله خویی، بسیار خوش بیان بود، جمعیت زیادی از طلاب در نجف در درس ایشان شرکت می‌کرد. در میان شاگردان آیتالله خویی نیز درس خارج اصول مرحوم آیتالله فلسفی در مشهد و حضرات آیات حاج شیخ حسین وحید خراسانی، حاج شیخ جواد تبریزی و …نیز بیشتر رونق گرفت و همیشه جمعیت زیادی از طلاب و فضلا در درس ایشان شرکت می‌کردند.
تدریس: آیتالله سید حسین شمس، از همان ابتدای تحصیلات حوزوی، تدریس را نیز شروع کرد. ایشان بعد از خواندن ادبیات عرب، خود به تدریس ادبیات عرب پرداخت. خواهرزاده ایشان مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید محمد موسوی نژاد در حدود یک سال، ادبیات عرب را نزد ایشان فرا گرفت و تجزیه و ترکیب را نزد ایشان آموخت. آیتالله شمس، به هنگام تحصیل درس خارج در مشهد، در حدود سال ۱۳۴۷ هش ابتدا به تدریس سطوح عالیه پرداخت و آنگاه درس خارج اصول خویش را آغاز کرد.
با توجه به آنکه آیتالله میلانی در حدود سال ۱۳۴۷ هش درس خارج اصول خویش را در مشهد به علت ضعف جسمانی تعطیل نمود، برخی از فضلای درس ایشان مانند حضرات آیات حاج سید ابراهیم علم الهدی سبزواری، حاج سید حسین شمس، حاج شیخ محمدرضا مهدوی دامغانی و…با توجه به نیاز درس خارج اصول برای طلاب، تدریس خارج خویش را به‌تدریج آغاز نمودند.
مرحوم آیتالله سید علی نقیبی از مدرسان خارج مشهد می‌فرمود:
من شخصیت علمی آقای شمس را در مشهد کشف کردم و رفقای فاضل مشهد را نیز به شرکت در درس ایشان تشویق نمودم. کفایه و سپس مدتی خارج را نزد ایشان خواندم.
استاد شمس، پس از درگذشت آیتالله میلانی در سال ۱۳۵۴ هش، به قم رفت و حدود یک سال بعد بازگشت و به تدریس خارج خویش در مشهد ادامه داد.
آیتالله شمس علاوه بر فقه و اصول، به تدریس اخلاق، و فلسفه نیز در مشهد اشتغال ورزید. پس از پیروزی انقلاب، در سال ۱۳۵۹ هش به قم رفت و در آنجا اقامت دائمی نمود. از آن سال، تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد که تا امسال نیز-به مدت حدود ۳۵ سال- ادامه یافت.
حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید کاظم شمس فرزند ایشان علاوه بر شرکت درس خارج پدر در این مدت طولانی، به ضبط صوتی درس ایشان نیز اهتمام می‌نمود. آیتالله شمس در قم نیز به تدریس تفسیر و مباحث اعتقادی اشتغال داشت. درس ایشان دقیق و عمیق بود و نوع شاگردان ایشان از فضلای حوزه بودند و کمتر طلبه معمولی در درس ایشان شرکت می‌کرد. هر چند تعداد شاگردان ایشان در زمان تدریس در مشهد و قم زیاد نبودند، اما همان تعداد در حال حاضر، مدرسان سطوح و خارج حوزه علمیه مشهد و قم هستند.
شاگردان: حضرات آیات و حجج‌اسلام آقایان: حاج سید علی نقیبی، حاج شیخ محمد رجایی شاهرودی، مرحوم حاج شیخ جلیلی، حاج شیخ عزیز الله فیاض صابری، حاج سید حسن حسین نژاد، حاج شیخ جواد انصاریان، حاج شیخ حسن علم الهدی، مرحوم حاج شیخ باقر علم الهدی و… از شاگردان آیتالله سید حسین شمس خراسانی در مشهد هستند که سال‌ها است به تدریس خارج یا سطوح عالیه در حوزه مشهد اشتغال داشته‌اند. تقریرات درس استاد شمس نیز توسط برخی از این فضلا نوشته شده است که البته تاکنون منتشر نشده است.
حضرات آیات و حجج‌اسلام آقایان: شهیدی زنجانی، مختاری، گنجی، سید ضیا عدنان برادر آیتالله سید منیر خباز، سید کاظم شمس (فرزند آیتالله شمس) و…برخی از شاگردان آیتالله شمس در قم هستند. استاد سید ضیا خباز، از فضلای شاگردان آیتالله شمس در قم است که تقریرات درس خارج اصول ایشان را به نام «مشکاه الاصول» به چاپ رساند. این تقریرات در مباحث اشتغال، استصحاب و …می‌باشد.
تألیفات: «تقریرات درس خارج اصول آیتالله میلانی: چاپ نشده است»؛ و «تقریرات درس خارج فقه آیتالله میلانی: به چاپ نشده». کتاب‌های چاپ‌شده: «توحید ناب، ۳۰۴ صفحه، فارسی، ۱۳۷۹، انتشارات بوستان کتاب»؛ «توحید از نگاهی نو، ۸۸۰ صفحه، فارسی، ۱۳۸۳، انتشارات بوستان کتاب»؛ «الامر بین الامرین، ۸۰۰ صفحه، عربی، چاپ اول ۱۳۸۶، چاپ دوم ۱۳۸۷، انتشارات بوستان کتاب»؛ «مشکات الاصول تنبیهات اشتغال، ۵۲۸ صفحه، عربی، ۱۳۸۶، انتشارات بوستان کتاب»؛ «مشکات الاصول استصحاب، ۶۶۰ صفحه، عربی، ۱۳۸۷، انتشارات بوستان کتاب»، «التوحید بین الفلسفه المادیه و المدرسه العرفانیه، ج۱، ۴۵۲ صفحه، عربی، ۱۳۹۳، انتشارات کتاب ناب»؛ «مشکات الاصول تنبیهات اشتغال، ۶۱۲ صفحه، عربی، ۱۳۹۴، انتشارات کتاب ناب»؛ «مشکات الاصول استصحاب ج۱، ۴۳۲ صفحه، عربی، ۱۳۹۴، انتشارات کتاب ناب»؛ «مشکات الاصول استصحاب ج۲، ۴۴۴ صفحه، عربی، ۱۳۹۴، انتشارات کتاب ناب»؛ «الامر بین الامرین جلد اول، ۴۷۲ صفحه، عربی، ۱۳۹۵، انتشارات کتاب ناب»؛ «الامر بین الامرین جلد دوم، ۴۴۰ صفحه، عربی، ۱۳۹۵، انتشارات کتاب ناب».
ازدواج و فرزندان: آیتالله سید حسین شمس در حدود سال ۱۳۳۳ هش با صبیه آیتالله سید جلال مدرس یزدی ازدواج نمود. آیتالله سید جلال مدرس فرزند آیتالله میرزا احمد مدرس یزدی و از اساتید حوزه علمیه مشهد بود. آیتالله سید جلال مدرس یزدی، مجتهد مسلم بود و دارای سه فرزند دختر بود که ازدواج نمودند. دامادهای ایشان عبارتند از: مرحوم آیتالله سید حسین شمس خراسانی، مرحوم آیتالله حاج شیخ محمدرضا مهدوی دامغانی و مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ ابوالقاسم صراف زاده.
حاصل ازدواج آیتالله شمس با صبیه مکرمه آیتالله سید جلال مدرس، چند فرزند شد که در این میان، دو فرزند پسر ایشان، طلبه و روحانی گردیدند:
۱- حجت‌الاسلام والمسلمین سید کاظم شمس که از فضلای قم بوده و سال‌ها در درس خارج پدر شرکت نموده و سال‌ها به‌عنوان مسئول انتشارات بوستان کتاب در دفتر تبلیغات اسلامی قم اشتغال داشته است. وی ملازم پدر بوده و درس‌های ایشان را ضبط می‌نمود که آثار و تألیفات ایشان با اهتمام این آقازاده به چاپ رسیده است. امید می‌رود دیگر تألیفات آیتالله شمس از جمله تقریرات خارج فقه و اصول آیتالله میلانی نیز به‌زودی منتشر شود.
۲- حجت‌الاسلام سید احمد شمس نیز فرزند آیتالله شمس و داماد مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید محمد موسوی نژاد، مدیر مدرسه علمیه معروف مشهد -مدرسه حاج‌آقای موسوی نژاد – می‌باشد.
وفات: آیتالله سید حسین شمس خراسانی، فقیه اصولی و محقق دقیق النظر، که همه عمر خود را صرف تحصیل و تدریس فقه و معارف آل محمد علیهم‌السلام کرد و از خود آثار و تألیفات متعددی به یادگار گذاشت، چند ماه پیش که برای تأسیس یک مرکز دینی شیعه به ترکیه مهاجرت کرده بود در تاریخ ۶ دی ۱۳۹۸ هش و در سن ۹۴ سالگی در این کشور درگذشت.
—————–
گفتنی است، برخی نکات فوق در خاطرات و گفتگوی نویسنده با حجت‌الاسلام والمسلمین سید کاظم شمس، شاگردان و نیز حضرات آیات سید صادق روحانی، رجبعلی رضازاده و از کتاب گنجینه دانشمندان، تألیف شیخ محمد شریف رازی، جلد ۹ زندگی‌نامه آیتالله شمس، اخذ شده است.
نویسنده مع الاسف جنبه ی حرفه ای کار نویسندگی را رعایت ننموده اند، در این نوشتار باید به شرح احوال و اخلاقیات و آثار متوفی پرداخت نه به گمانه زنی و نقل گمانه های اشخاص مبنی بر افضل و اعلم بودن چه کسی بر چه کسی
اگر بنا بر مقایسه علمی باشد ملاک نمی تواند نقل قول اشخاص باشد، آثار فکری و تربیتی افراد بهترین شاهد و گواه بر علمیت اشخاص است و بحمدالله برخی از آثار حضرت آیت الله شمس خراسانی که بیانگر عمق و دقت فکری ایشان است برای چنین امری موجود است
متأسفانه حضرت آیت الله شمس مجهول القدر و مظلوم زیست و مظلومانه و غریبانه درگذشت و اینک هم پس از این همه تأخیر در اطلاع رسانی از وفات ایشان و پرداختن به حیات طیبه ی آن بزرگوار، با چنین مکتوباتی به جای تعظیم ایشان گویی قرار است در لباس مدح به قدح ایشان پرداخته شود