شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: در عصر بحران‌های روانی، «فقه روان‌شناسی» پلی است میان علم و دین برای پاسخ‌گویی به مسائل نوپدید بشر. این رشته نوپا می‌کوشد با تلفیق نگاه شرعی و روان‌شناختی، راه‌حل‌هایی متقن و کاربردی ارائه دهد. در سال‌های اخیر، با شتاب گرفتن تحولات علمی و دگرگونی‌های اجتماعی، عرصه نوینی از مسائل و پرسش‌های نوپدید در برابر دانش فقه گشوده شده است. این تحولات، به‌ویژه در حوزه علوم انسانی مانند روان‌شناسی، ضرورت تأسیس فقه‌های میان‌رشته‌ای و تخصصی را بیش از پیش آشکار ساخته‌اند. یکی از این عرصه‌های مهم، فقه روان‌شناسی است که با توجه به گسترش روزافزون مسائل روانی در جوامع امروزی و اهمیت روان‌شناسی در ابعاد مختلف زندگی بشر، به عنوان یک رشته نوپا اما پرکاربرد، جایگاه ویژه‌ای یافته است.
اهداف و روش‌شناسی فقه روان‌شناسی
فقه روان‌شناسی در پی آن است که با استفاده از مبانی و اصول فقهی و با تکیه بر روش‌های اجتهادی، به تحلیل و تبیین احکام و وظایف شرعی مرتبط با مسائل روان‌شناختی بپردازد. موضوعاتی همچون سلامت روان، اضطراب، افسردگی، اختلالات رفتاری، مشاوره، درمان‌های روانی و حتی روابط انسانی در ساحت‌های فردی و اجتماعی، امروزه نه‌تنها از منظر روان‌شناسی بلکه از منظر فقهی نیز محل بررسی و دقت هستند. چرا که هیچ رفتاری در زندگی انسان از دایره احکام شرعی خارج نیست و فقه به عنوان دانش تشریع، موظف است در قبال همه کنش‌های انسانی، موضع داشته باشد.
تعامل فقه و روان‌شناسی؛ مکمل یکدیگر
علم روان‌شناسی، بر پایه داده‌های تجربی و پژوهش‌های میدانی استوار است و در پی شناخت و اصلاح رفتار انسان است. در مقابل، فقه بر پایه متون دینی و اجتهاد، به کشف احکام شرعی می‌پردازد. اگرچه یکی ریشه در وحی دارد و دیگری در تجربه بشری، اما می‌توان این دو را مکمل یکدیگر دانست؛ چنان‌که دستاوردهای هر یک می‌تواند به کاهش خطای دیگری بینجامد. این رابطه تکمیلی، نه تنها می‌تواند به رشد متقابل این دو دانش بینجامد بلکه در بومی‌سازی روان‌شناسی نیز مؤثر خواهد بود. زیرا روان‌شناسی غالباً بر پایه فرهنگ و داده‌های غربی شکل گرفته و نیازمند انطباق با فرهنگ اسلامی-ایرانی است. از سوی دیگر، فقه نیز با تکیه بر آموزه‌های دینی و توجه به شرایط اجتماعی، می‌تواند در ارائه راهکارهایی متناسب با واقعیت‌های روانی جامعه امروز، نقش‌آفرینی کند.
ضرورت برنامه‌ریزی برای توسعه فقه روان‌شناسی
توسعه فقه روان‌شناسی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق علمی و آموزشی است. طراحی دوره‌های آموزشی تخصصی، تدوین سرفصل‌های متناسب، تربیت متخصصانی در هر دو عرصه فقه و روان‌شناسی و همچنین گسترش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای از جمله ضرورت‌هایی است که باید به آن توجه کرد. خوشبختانه در سال‌های اخیر، شاهد نگارش کتاب‌ها، مقالات علمی، و برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی با محوریت فقه روان‌شناسی بوده‌ایم که نویدگر شکل‌گیری این رشته به عنوان شاخه‌ای تخصصی در علوم اسلامی است.
جایگاه مسائل روان‌شناسی در ابواب فقهی
مسائل مربوط به روان‌شناسی در لابه‌لای ابواب مختلف فقهی قابل پیگیری است؛ به عنوان مثال، در باب عبادات می‌توان به مسئله اضطراب و وسواس اشاره کرد، یا در ابواب معاملات به نقش اختلالات روانی در صحت و فساد قراردادها پرداخت. همچنین در موضوعاتی مانند حضانت، قصاص، حدود، مسئولیت کیفری و… نیز نیازمند شناخت روان‌شناختی از افراد و تحلیل فقهی آن هستیم. این مسائل اگرچه به صورت پراکنده در فقه موجود مطرح بوده‌اند، اما اکنون ضرورت دارد به صورت مستقل، منسجم و تخصصی به آنها پرداخته شود.
دیدگاه مقام معظم رهبری درباره تخصصی‌شدن فقه
تأکید مقام معظم رهبری بر حرکت حوزه‌های علمیه به سمت تخصصی‌شدن علوم اسلامی، به‌ویژه فقه، ناظر بر همین ضرورت است. ایشان با ابراز نگرانی از رکود در برخی عرصه‌های علمی حوزه، خواستار تحرک و نوگرایی در مواجهه با نیازهای روز جامعه شده‌اند و بر لزوم پاسخ‌گویی فقه به مسائل نوپدید تأکید کرده‌اند. این رویکرد، گامی بلند در جهت بالندگی فقه و پاسخ‌گویی آن به نیازهای جامعه امروز است؛ جامعه‌ای که با مسائل روان‌شناختی فراوانی دست‌به‌گریبان است و از فقه انتظار دارد که با نگاهی ژرف و روزآمد، راه‌حل‌هایی متقن و متناسب با شریعت ارائه دهد.
فقه روان‌شناسی؛ پیوند دین و دانش
از همین رو، توسعه قلمرو فقه در تعامل با دانش روان‌شناسی، نه‌تنها ضرورتی علمی، بلکه مسئولیتی اجتماعی و دینی است. فقه روان‌شناسی به عنوان یک رشته تخصصی، می‌تواند الگوی مناسبی برای سایر فقه‌های میان‌رشته‌ای نیز باشد و الگویی برای پیوند فعال و هدفمند میان دین و دانش فراهم آورد.
فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در حوزه فقه روان‌شناسی
در همین راستا، به منظور انسجام‌بخشی به فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در این حوزه، «کارگروه فقه روان‌شناسی» در مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام ذیل گروه فقه پزشکی تشکیل شده است. و در مدت کوتاه فعالیت خود، گام‌های مؤثری در جهت توسعه علمی این حوزه برداشته است. از جمله اقدامات مهم این کارگروه، تدوین کتاب «ظرفیت شناسی و بررسی توسعه فقه روان‌شناسی» می‌باشد و همچنین طرح پژوهشی «نظام مسائل فقه روان شناسی» را در دستور کار دارد؛ و در آینده نزدیک در حال برنامه ریزی جهت انجام پژوهش‌های علمی در حوزه فقه و روان‌شناسی در سطح کلان آن با بررسی موضوعات فقهی و موضوع شناسی در این حوزه از قبیل دانشنامه فقه روان شناسی، آیات و روایات فقه روان شناس و تطبیقات آنها و همچنین فقه مشاوره می‌باشد.
نویسنده: حجت‌الاسلام حامد میرزاخان، مدیر کارگروه فقه روان‌شناسی مجتمع آموزشی پژوهشی ائمه اطهار(ع)
