شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: جایگاه هنر در فقه اسلامی همواره موضوع بحث و بررسی بوده است. فقهای مذاهب مختلف اسلامی، از جمله مذاهب اربعه اهل سنت (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی)، با استناد به قرآن، سنت، اجماع و قیاس، به تبیین حدود و شرایط مشروعیت هنر پرداخته‌اند. این نوشتار با هدف بررسی تطبیقی جایگاه هنر در فقه مذاهب اهل‌سنت، به تحلیل دیدگاههای فقهی درباره هنرهای مختلف مانند موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی و تئاتر می‌پردازد و وجوه اشتراک و افتراق میان این مذاهب را روشن می‌سازد.
دیدگاههای مذاهب مختلف اسلامی مانند شیعه، حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی، درباره هنر متفاوت است. به عنوان مثال، در فقه شیعه، هنرهایی مانند تعزیه و نقاشی‌های مذهبی بیشتر مورد پذیرش قرار گرفته‌اند، در حالی که در برخی مذاهب اهل سنت، این هنرها ممکن است با محدودیت‌هایی مواجه شوند.
با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی، فقهای معاصر در برخی موارد به بازنگری در دیدگاههای سنتی درباره هنر پرداخته‌اند. هنری که در خدمت اهداف مثبت، اخلاقی و دینی باشد، معمولاً مورد پذیرش قرار می‌گیرد، در حالی که هنری که به ترویج فساد یا انحراف از ارزش‌های اسلامی بینجامد، مردود شمرده می‌شود.
فقه هنر در مذاهب اهل سنت به بررسی احکام و مواضع شرعی مرتبط با هنر از دیدگاه فقهی مذاهب چهارگانه اهل سنت (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی) می‌پردازد. این حوزه شامل تحلیل مشروعیت یا عدم مشروعیت انواع هنرها، شرایط و محدودیت‌های شرعی در تولید و مصرف آثار هنری، و نقش هنر در تبلیغ و ترویج ارزش‌های اسلامی است.
۱. تعریف هنر در فقه اهل سنت
هنر در فقه اهل سنت به فعالیت‌های خلاقانه‌ای اطلاق می‌شود که شامل موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی، تئاتر، شعر، خطاطی و سایر اشکال بیان هنری می‌شود. فقهای اهل سنت با توجه به منابع شرعی (قرآن، سنت، اجماع و قیاس) به بررسی احکام این فعالیت‌ها می‌پردازند.
۲. مبانی فقهی هنر در فقه مذاهب
قرآن: برخی آیات قرآن به زیبایی‌های طبیعت و خلقت اشاره می‌کنند که می‌تواند به عنوان تاییدی بر ارزش هنر در اسلام تلقی شود.
سنت: احادیث پیامبر (ص) و سیره ایشان نیز حاوی نکاتی درباره هنر و زیبایی‌شناسی است.به عنوان مثال، پیامبر (ص) به شعر و موسیقی در برخی موارد اجازه داده‌اند.
اجماع و قیاس: فقهای اهل سنت از اجماع علما و قیاس برای استنباط احکام جدید در مورد هنر استفاده می‌کنند.
۳. مواضع مذاهب چهارگانه در خصوص فقه هنر
فقه هنر در مذاهب اهل سنت حوزه‌ای پیچیده و چندوجهی است که نیاز به بررسی دقیق و همه‌جانبه دارد.با وجود اختلاف نظرها میان مذاهب چهارگانه، همه آنها بر لزوم رعایت حدود شرعی و عدم ترویج فساد در هنر تاکید می‌کنند. هنر می‌تواند در خدمت تبلیغ و ترویج ارزش‌های اسلامی باشد، به شرط آنکه با اصول و احکام شرعی سازگار باشد.
اگر بخواهیم تفکیک قائل شویم می‌توان گفت:
حنفی: فقهای حنفی نسبت به هنر نگاه نسبتاً بازتری دارند و بسیاری از اشکال هنری را به شرط عدم همراهی با محرمات (مانند موسیقی لهوی) مجاز می‌دانند.
مالکی: مالکی‌ها نیز نسبت به هنر نگاه مثبتی دارند، اما بر رعایت حدود شرعی و عدم ترویج فساد تاکید می‌کنند.
شافعی: شافعی‌ها در مورد هنر محتاط‌تر هستند و برخی اشکال هنری مانند موسیقی را به شرط عدم همراهی با مفاسد اخلاقی مجاز می‌دانند.
حنبلی: حنبلی‌ها سخت‌گیرترین موضع را در مورد هنر دارند و بسیاری از اشکال هنری را به دلیل احتمال فساد و لهو، مکروه یا حرام می‌دانند.
۴. احکام خاص هنرها
موسیقی: موسیقی یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در فقه هنر است.برخی فقها آن را به طور مطلق حرام می‌دانند، در حالی که دیگران آن را به شرط عدم همراهی با مفاسد اخلاقی مجاز می‌دانند.
نقاشی و مجسمه‌سازی: برخی فقها به دلیل احتمال شرک یا تقلید از خلقت خدا، این هنرها را مکروه یا حرام می‌دانند، در حالی که دیگران آن را به شرط عدم ترویج بت‌پرستی مجاز می‌دانند.
شعر و خطاطی: این هنرها معمولاً مورد پذیرش بیشتری قرار می‌گیرند، به ویژه اگر در خدمت تبلیغ ارزش‌های اسلامی باشند.
۵. هنر در خدمت تبلیغ اسلام
فقهای اهل سنت بر این باورند که هنر می‌تواند ابزار قدرتمندی برای تبلیغ و ترویج ارزش‌های اسلامی باشد.به عنوان مثال، استفاده از هنر خطاطی برای نوشتن آیات قرآن، یا استفاده از تئاتر و فیلم برای آموزش مفاهیم دینی.
۶. کتاب‌شناسی فقه هنر در مذاهب چهارگانه
در این زمینه، منابعی به زبان‌های عربی و فارسی وجود دارد که به بررسی مسائل فقهی مرتبط با هنر از دیدگاه مذاهب چهارگانه می‌پردازند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین منابع و کتاب‌ها در این حوزه معرفی می‌شوند:
کتاب‌های عمومی درباره فقه هنر
* «فقه الفن و الإبداع»، نویسنده: محمد بن عبدالله بن سعد الدویش ناشر: دار ابن الجوزی. این کتاب به بررسی مسائل فقهی مرتبط با هنر و خلاقیت از دیدگاه مذاهب اسلامی می‌پردازد و شامل دیدگاههای مذاهب چهارگانه است.
* «الفن و الإبداع فی المیزان الشرعی »، نویسنده: عبدالرحمن بن معلا اللویحق، ناشر: دار الوطن. این کتاب به بررسی جایگاه هنر و خلاقیت در شریعت اسلامی پرداخته و دیدگاههای فقهی مذاهب مختلف را بررسی می‌کند.
کتاب‌های تخصصی درباره فقه هنر در مذاهب چهارگانه
* «الفن و الإبداع فی الفقه الإسلامی: دراسه مقارنه بین المذاهب الأربعه»، نویسنده: احمد بن عبدالعزیز الحداد، ناشر: دار السلام. این کتاب به صورت تطبیقی به بررسی مسائل فقهی هنر در مذاهب چهارگانه پرداخته و تفاوت‌های دیدگاه‌ها را تحلیل می‌کند.
* «فقه الفنون: دراسه فقهیه مقارنه»، نویسنده: صلاح الدین سلطان ،ناشر: دار الکتاب الجامعی. این کتاب به بررسی مسائل فقهی مرتبط با هنرهای مختلف مانند موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی و تئاتر از دیدگاه مذاهب چهارگانه می‌پردازد.
مقالات و پژوهش‌های علمی
* «حکم الموسیقی والغناء فی المذاهب الأربعه»، نویسنده: محمد بن ابراهیم الحمد، منتشر شده در: مجله جامعه أم القری. این مقاله به بررسی حکم موسیقی و غنا در مذاهب چهارگانه پرداخته و دیدگاههای فقهی هر مذهب را تحلیل می‌کند.
* «الفن التشکیلی فی الفقه الإسلامی: دراسه مقارنه»، نویسنده: عبدالرحیم السید، منتشر شده در: مجله البحوث الفقهیه المعاصره. این مقاله به بررسی مسائل فقهی مرتبط با هنرهای تجسمی مانند نقاشی و مجسمه‌سازی در مذاهب چهارگانه می‌پردازد.
منابع فارسی درباره فقه هنر
* «فقه و هنر: بررسی فقهی هنرهای تجسمی و نمایشی»، نویسنده: سید محسن موسوی، ناشر: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. این کتاب به بررسی مسائل فقهی مرتبط با هنرهای تجسمی و نمایشی از دیدگاه فقه شیعه و مذاهب اهل سنت می‌پردازد.
* «هنر و شریعت: بررسی فقهی هنر در اسلام»، نویسنده: محمدحسین فضل الله، ترجمه: سید محمدحسین حسینی، ناشر: انتشارات اطلاعات. این کتاب به بررسی جایگاه هنر در شریعت اسلامی و دیدگاههای فقهی مذاهب مختلف پرداخته است.
پایان‌نامه‌ها و تحقیقات دانشگاهی
* «فقه الفن فی المذاهب الأربعه: دراسه تحلیلیه»، نویسنده: خالد بن عبدالله العتیبی، دانشگاه: جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه. این پایان‌نامه به بررسی تطبیقی مسائل فقهی هنر در مذاهب چهارگانه پرداخته است.
* «فقه الفنون التشکیلیه فی الفقه الإسلامی: دراسه مقارنه»، نویسنده: فاطمه بنت عبدالله الزهرانی، دانشگاه: جامعه الملک عبدالعزیز. این تحقیق به بررسی فقهی هنرهای تجسمی در مذاهب چهارگانه اختصاص دارد.
بنابراین این منابع در فوق معرفی شد می‌توانند به عنوان نقطه شروع برای پژوهش در حوزه فقه هنر در مذاهب چهارگانه مورد استفاده قرار گیرند.
۷. مبادی فقه هنر در مذاهب چهارگانه اسلامی (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی)
این مبادی به اصول و قواعدی اشاره دارد که بر اساس آنها احکام شرعی مربوط به هنر و فعالیت‌های هنری استنباط می‌شود. این مبادی بر پایه قرآن، سنت، اجماع و قیاس استوار هستند و در هر مذهب ممکن است تفاوت‌هایی در استنباط احکام وجود داشته باشد. به برخی از اصول کلی و مبادی فقه هنر در این مذاهب اشاره می‌شود:
۱. مذهب حنفی
منابع استنباط: قرآن، سنت، اجماع، قیاس، استحسان و عرف.
نگرش به هنر: در مذهب حنفی، هنرهایی که موجب فساد یا گناه نشوند، معمولاً مجاز شمرده می‌شوند. موسیقی و نقاشی اگر باعث ترویج فحشا یا حرام نشوند، می‌توانند جایز باشند.
تأکید بر نیت: نیت هنرمند و تأثیر هنر بر جامعه بسیار مهم است. اگر هنر به قصد تقرب به خدا و آموزش مفید باشد، مجاز است.
۲. مذهب مالکی
منابع استنباط: قرآن، سنت، اجماع، قیاس و مصالح مرسله.
نگرش به هنر: در مذهب مالکی، هنرهایی که باعث فساد اخلاقی یا ترویج گناه نشوند، مجاز هستند. موسیقی اگر همراه با لهو و لعب نباشد، ممکن است جایز باشد.
توجه به مصالح عمومی: اگر هنر به مصلحت جامعه باشد و باعث فساد نشود، مجاز شمرده می‌شود.
۳. مذهب شافعی
منابع استنباط: قرآن، سنت، اجماع و قیاس.
نگرش به هنر: در مذهب شافعی، هنرهایی که باعث ترویج گناه یا فساد نشوند، مجاز هستند. نقاشی و مجسمه‌سازی اگر برای مقاصد غیر عبادی و بدون ترویج شرک باشند، ممکن است جایز باشند.
تأکید بر قصد و هدف: قصد هنرمند و تأثیر هنر بر جامعه بسیار مهم است.اگر هنر به قصد آموزش یا بیان حقایق باشد، مجاز است.
۴. مذهب حنبلی
منابع استنباط: قرآن، سنت، اجماع و قیاس.
نگرش به هنر: در مذهب حنبلی، هنرهایی که باعث ترویج گناه یا فساد نشوند، مجاز هستند. موسیقی و نقاشی اگر باعث ترویج فحشا یا حرام نشوند، ممکن است جایز باشند.
سخت‌گیری نسبی: مذهب حنبلی نسبت به برخی هنرها مانند موسیقی سخت‌گیرتر است و معمولاً آنها را به شرط عدم همراهی با لهو و لعب مجاز می‌داند.
نتیجه: بررسی جایگاه هنر در فقه مذاهب اهل‌سنت نشان می‌دهد که هنر در چارچوب شریعت، به شرط رعایت اصول شرعی و مصالح جامعه، جایگاه مثبتی دارد. علمای مذاهب مختلف با استناد به قرآن، سنت و اجماع، به تبیین حدود و شرایط مشروعیت هنر پرداخته‌اند. مذاهب اربعه اهل سنت نیز با وجود تفاوت‌های فقهی، بر رعایت حدود شرعی و عدم ترویج فساد در هنر تأکید کرده‌اند. به طور کلی، هنر در صورتی که در خدمت اهداف مثبت، اخلاقی و دینی باشد، مورد پذیرش فقهای اسلامی قرار می‌گیرد. با این حال، هنرهایی که به ترویج فساد یا انحراف از ارزش‌های اسلامی بینجامد، مردود شمرده می‌شود. فقه اسلامی با نگاهی متعادل و مبتنی بر مصالح جامعه، به هنر به عنوان ابزاری برای تعالی انسان و تقویت ارزش‌های دینی نگاه می‌کند. در عصر حاضر، با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی، بازنگری در دیدگاههای سنتی درباره هنر و استفاده از آن در جهت تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، ضرورتی انکارناپذیر است و البته این مختصر فقط چشم اندازی به این موضوع است.
نویسنده: دکتر محمد قدرتی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر فقه اسلامی
