شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کتاب «قاعده لاضرر»؛ تقریرات دروس خارج استاد شیخ هادی نجفی از علمای شهر اصفهان، اثری است که به کوشش سید مرتضی سجادی تدوین و منتشر شده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، یکی از قواعد معروف فقهی که در ابواب مختلف به آن استناد می‌شود و آثار فراوانی را به دنبال دارد قاعده لاضرر است. اهمیت این قاعده به عنوان یکی از قواعد اساسی و بنیادین به حدی است که در بیشتر ابواب فقه اعم از عبادات و معاملات مورد استناد و استفاده قرار گرفته است و حتی از آن به اصول القانون یاد کرده‌اند.
اهمیت این قاعده به حدی است که بسیاری از فقها در تألیفات و تقریرات خود رساله مستقلی را به آن اختصاص داده‌اند. استاد حاج شیخ هادی نجفی در دوره دوم درس خارج اصول و در طی ۴۶ جلسه در حوزه علمیه اصفهان، به این بحث پرداخته و آنچه در این رساله تدوین شده حاصل این دروس است. بحث قاعده لاضرر از جمله قواعد فقهیهای است که مختص به یک باب از ابواب فقه نیست و از باب طهارت تا آخر باب دیات جاری می‌شود و به همین جهت شایسته است که به دقت مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
اهمیت و جایگاه قاعده لاضرر در استنباط احکام شرعی
شهید اول این قاعده را جزء قواعد پنج گانه‌ای ذکر کرده است که امکان دارد احکام شرعی به آنها باز گردد. ابی طاهر دباس از فقهاء حنفیه آن را جزء قواعد فقهیهای ذکر می‌کند که همهه فقه حنفیه از آن استنباط می‌شود. قاضی حسین از فقهای مذهب شافعی آن را از قواعد چهارگانه یا پنجگانه‌‌ای می‌داند که تمام مذهب فقهی شافعی از آن استنباط می‌شود.
در مورد این پنج قاعده مذهب شافعی این ابیات را گفته‌اند: خمس مقرره قواعد مذهب/ للشافعی فکن بهن خبیرا/ ضرر لایزال وعاده قد حکّمت/ و کذا للمشقه تجلب التیسیرا/ والشک لاترفع به متیقنا/ والقصد أخیص إن أردت أجورا/ یعنی: پنج قاعدهای که مذهب شافعی از آن استنباط می‌شود نسبت به آن آگاه باش/ قاعده لاضرر و قاعده عادت که این قاعده چه اقتضا دارد و همچنین برای مشقت که جلب می‌کند آسانی را (قاعده تیسیر)/ و متیقن، به شک رفع نمی‌شود (قاعده استصحاب) و قصد و نیت را خالص گردان تا مأجور باشی. (فعل را به چه قصدی انجام می‌دهد).
منصوص بودن قاعده لاضرر
این قاعده قاعدهای منصوص است؛ یعنی قاعده لاضرر در متون روایات شیعی و ستی با تعابیر مختلف ذکر شده است از جمله: «لاضرر ولا ضرار»، «لاضرر ولا ضرار فی الإسلام»، «لاضرر ولاضرار على مؤمن».
سیر تاریخی قاعده لاضرر
این قاعده از قدیم الایام از زمان شیخ صدوق تا زمان حال، یعنی یک دوره زمانی هزارساله در اختیار فقها بوده و مطابق آن فتوی داده اند؛ اما اولین کسی که از فقهاء شیعه قاعده لاضرر را مستقلا بحث کرده است شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد بوده است.
تعابیری که از قاعده لاضرر شده است
تعبیرهایی که از این قاعده شده مختلف است از جمله: «قاعده لاضرر ولاضرار»، «قاعده لاضرر ولا ضرار فی الإسلام»، «قاعده نفی الضرر»، «قاعده نفی الضرر والضرار»، «قاعده الضرر»، «قاعده الضرر لا یزال بالضرر»، «قاعده الضرر لایزال بمثله»، «قاعده الضرر والضرار»، «قاعده لاضرر ولا ضرار فی الشرع» یا «فی الدین» یا «فی الشریعه»، «قاعده عدم الضرر»، «قاعده الضرار»، «قاعده الضرر الاشد یزال بالاخف»، «قاعده الضرر یزال»
مهمترین مستند قاعده لاضرر کجاست
به برخی از آیات قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع می‌توان برای قاعده لاضرر استناد کرد. «وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ – بقره – ۲۳۱»
و هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند، آنان را با رجوع کردن به طور شایسته و متعارف، نگه دارید یا [با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید؛ و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید؛ و هر که چنین کند قطعا به خود ستم کرده است؛ اما برای روشن شدن آیه روایاتی را که ذیل این آیه وارد شده است، باید مورد توجه قرار داد: وبإسناده عن المفضل بن صالح عن الحلبی عن أبی عبدالله الا قال: سالته عن قول الله «ولا تمسکوهن ضرارا لتعتدوا» قال الرجل یطلق حتى إذا کادت أن یخلو أجلها راجعها ثم طلقها یفعل ذلک ثلاث مرات فنهى الله عن ذلک.
مرسله حلبی (در تفسیر عیاشی): از امام صادق سؤال کردم در مورد قول خداوند «ولا تمسکوهن ضرارا لتعتدوا» فرمودند مردی (به جهت اضرار به همسر) طلاق می‌دهد زنش را و وقتی روزهای آخر عده زن است دوباره رجوع می‌کند بعد از مدتی دوباره طلاق می‌دهد دوباره اواخر عده رجوع می‌کند و دوباره طلاق می‌دهد تا سه مرتبه و خداوند از این کار نهی کرده و روایت سوم همین باب «وعن زراره وحمران ابنی أعین…» به همین مضمون است.
معنی آیه: هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند آنان را با رجوع کردن به طور شایسته نگه دارید یا با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید…
با توجه به روایت، قبل از اینکه عده زن تمام شود مرد به قصد اذیت و آزار به همسر دوباره به او رجوع می‌کند و دوباره او را طلاق می‌دهد و دوباره رجوع می‌کند، خداوند مرد را از این کار نهی کرده است، چون باعث اضرار به همسر می‌شود.
ذکر یک نکته:
این آیه در مورد خاص وارد شده است که در مورد قضیه رجوع در عده نکاح است به قصد اذیت و آزار همهسر که اگر بخواهد این رجوع را انجام دهد گرفتار معصیت شده است. حال آیا از این قضیه یک قاعده کلی در همه ابواب فقه استفاده کنیم؟ فقهاء چنین استفاده‌‌ای نکرده اند: اما اگر بگوییم ضرری که در این آیه نفی شده یکی از مصادیق لاضرر است و در آیه شریفه قاعده لاضرر را تطبیق کرده است به این بیان که سخت گیری بر زوجه برای اضرار به او مصداق است برای عدوانی که حرام است و نهی شده و هر کاری که مصداق اضرار و عدوان قرار گیرد، از ناحیه شارع نهی عنه است.
در پایان باید گفت در روزگار غیبت، فقهاى اسلام، با الهام و بهره‌ورى از منابع و متون اسلامى، قواعد فقهى بسیارى را بیرون آورده و عرضه کرده‌اند قواعدی کـه گـاه در یک باب و گاه در چند باب و گاه در سرتاسر فقه کاربرد دارند. قواعدی که به فقه نشاط و شادابى و پویایى مى‌بخشند و فقیه را در پاسخ گویى به پرسش‌هاى نوپیدا یارى مى‌رسانند.
کتاب «قاعده لاضرر»؛ تقریرات دروس خارج استاد شیخ هادی نجفی در شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و با قیمت ۲۲۵۰۰ تومان از سوی انتشارات چتر دانش در اختیار علاقه‌مندان به فقه اسلامی قرار گرفته است.
منبع: ایبنا
