مبانی فقهی ممنوعیت واردات واکسن آمریکایی

یکی از ویژگی‌های حکم حکومتی محدودیت در زمان و مکان است. حکم حکومتی مادامی است که بنا به شرایط زمان و مکان باقی باشد. رهبر معظم انقلاب نیز مادامی که در شرایط فعلی هستیم و مرحله آزمایش واکسن را طی می‌کنیم واردات واکسن آمریکایی و انگلیسی را ممنوع کردند که البته ممکن است این شرایط تغییر کند، اما به هر حال با توجه به شرایط کنونی، دولت و شرکت‌های واردات دارو نیز باید این حکم را ملاک عمل قرار دهند و نسبت به آن پای‌بند باشند.

شبکه اجتهاد: هیئت اندیشه‌ورز دین، سلامت و سبک زندگی حوزه علمیه خراسان با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر ممنوعیت واردات واکسن از کشورهای آمریکا و انگلستان در نشستی علمی با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر وحدتی شبیری رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی به بررسی مبانی فقهی این حکم پرداخت.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدحسن وحدتی ‌شبیری، در ابتدای سخنان خود اظهار کرد: امر رهبر معظم انقلاب درباره منع واردات واکسن‌های آمریکا و انگلستان مبتنی بر تحقیقات و تلاش‌های کارشناسان و مشورت با این افراد بوده و این‌گونه نبوده که مسائل سیاسی را ملاک صدور حکم حکومتی خود قرار دهند.

وی افزود: این در حالی است که هنوز هیچ قطعیتی برای واکسن کووید۱۹ چه به شکل جدید MRNA و چه به‌صورت قدیمی که از طریق DNA اقدام می‌کنند و ویروس ضعیف شده و کشته شده را در قالب واکسن تزریق می‌کنند، وجود ندارد. بنابراین ملاحظه می‌شود که امر مقام معظم رهبری و حکم حکومتی ایشان مبتنی بر اطلاعات علمی دقیق و کارشناسی بوده است.

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی اظهار کرد: همه می‌دانیم که در هر پژوهش علمی گام نخست شناخت موضوع است، به‌ویژه موضوعاتی مانند واکسن کووید۱۹ که امروزه ابعاد مختلف اجتماعی پیدا کرده و حساسیت‌های جامعه را به دنبال دارد و اگر بخواهیم حکم فقهی این‌گونه موضوعات را به دست آوریم باید مطالعات همه‌جانبه‎ای داشته باشیم.

وحدتی شبیری بیان کرد: از نظر طبی و زیست‌شناسی باید متخصصان علم ژنتیک و میکروب‌شناسان و حوزه‌های مختلف، در کنار یکدیگر قرار گیرند و به بحث و گفت‌وگو بپردازند تا بتوانند بعد زیست‌شناسی این موضوع را مشخص کنند که البته این به‌تنهایی کافی نیست، زیرا در کنار این متخصصان باید متخصصان اقتصاد سیاسی و اقتصاد دارو نیز حضور داشته باشند.

وی عنوان کرد: امروزه نیز بازار تجارت دارو یک بازار داغ است که شرکت‌های عظیم چندملیتی داروسازی از شرایط غیرمعمول جامعه استفاده می‌کنند و چه‌بسا از طریق همین ترسی که در دل مردم به وجود آورده‌اند، سودهای هنگفتی را به دست می‌آورند. همچنین در کنار این گروه دوم نیز باید حقوقدانان و فقها وارد عمل شوند و ابعاد فقهی و حقوقی این موضوع را بررسی کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: یک قاعده فقهی داریم که می‌گوید مردم اختیار و اقتدار حقوقی دارند که از مال خود به‌دلخواه تصرف کنند که برخی‌ها این قاعده را نسبت به جان‌ها هم تسری داده‌ و گفته‌اند هر دلیلی که موجب شده انسان‌ها اقتدار حقوقی بر مال خویش پیدا کنند بر جان خودشان هم همان اقتدار را اثبات می‌کنند. بنابراین باید گفت که انسان‌ها بر جان خود اقتدار و سلطه حقوقی دارند و همان‌گونه که اقتدار دارند به لحاظ طبیعی می‌توانند هرجایی را که بخواهند بروند و این اقتدار را بر جان خود هم دارند که تصرف حقوقی کنند.

وحدتی بیان کرد: وقتی خداوند در قرآن می‌فرماید پیامبر(ص) سلطه حقوقی او بر جان مؤمنین بیش از مؤمنین است، بدین منظور است که خود مؤمنین بر جان خود سلطه حقوقی دارند. ولایت پیامبر بر جان مؤمنان و پیروان او بیش از ولایتی است که خود آن‌ها بر جان خود دارند. البته اگرچه که در خصوص این مسئله اختلافاتی وجود دارد، اما ما می‌گوییم که انسان‌ها بر جان خود سلطه دارند و می‌توانند به اختیار خود بر او تصرف کنند.

استاد حوزه علمیه مشهد بیان کرد: عناوین ثانویه‌ای وجود دارد که این سلطه مطلق حقوقی را مقید می‌سازد؛ بدین منظور که به انسان این اجازه را نمی‌دهد که هر نوع تصرفی در مال یا جان خود انجام دهد. به تعبیر شیخ انصاری در کتاب «مکاسب» که می‌گوید عمومات مشرّع نیستند؛ یعنی عمومات تسلط انسان‌ها بر مال و جان خود نمی‌تواند مشروعیت بخش به عملی باشند که به لحاظ فقهی مشروعیت آن‌ها دچار تردید است لذا قاعده نفوذ حقوقی انسان‌ها بر جان و مال خویش محدود به تصرفاتی است که از نظر شرعی مشروعیت آن‌ها ثابت شده است.

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی گفت: قاعده اقتدار حقوقی انسان بر جان و مال خویشتن محدود است به مواردی که مشروعیت آن تصرفات، از بیرون ثابت شده باشد، سپس آن عمل حقوقی را با استناد به عمومات، ثابت کنیم و بگوییم که نفوذ حقوقی دارد.

وی خاطرنشان کرد: یکی از مخصصات قاعده تسلیط، حفظ جان و دفع ضرر است، خصوصاً در مواردی که ضرر محتمل دارای اهمیت ویژه‌ای باشد مانند حفظ جان مؤمنین و جامعه اسلامی. لذا با توجه به اینکه تأثیرگذاری این واکسن‌ها به تائید نرسیده و احتمال ضرر و آسیب در آن‌ها وجود دارد اجازه واردات و توزیع آن‌ها از نظر فقهی محل اشکال است.

دکتر وحدتی با اشاره به استفاده از واکسن وارداتی و تولید شده از سوی ایران نیز عنوان کرد: ما در مرحله‌ای از تولید واکسن قرار داریم که باید مراحل مختلف را از قبیل آزمایش‌های حیوانی و انسانی که این خود در فازهای مختلفی انجام می‌شود طی کند و بررسی‌های لازم نیز بر روی این واکسن انجام شود.

وی تصریح کرد: کشورهای غربی درصدد هستند که محک بزنند آیا واکسنی را که تولید کرده‌اند، اثر بخشی لازم را دارد یا خیر و در همین راستا به دنبال این هستند که از جمعیت‌هایی کمک بگیرند که یکی از این جمعیت‌های هدف آن‌ها، ایران است.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: این در حالی است که متأسفانه کشورهای عربی این واکسن را که از طریق آمریکا و انگلیس تولید شده‌ وارد و استفاده کرده‌اند، اما رهبر معظم انقلاب چون مجری اصل لاضرر هستند و بنا به نقش حاکم شرعی خود، ورود چنین واکسنی را به کشور ممنوع اعلام کردند.

وحدتی با بیان اینکه ولایت فقیه سرمایه ارزشمندی است که امام صادق(ع) برای ما به ارمغان گذاشته و از این طریق توانسته‌ایم بسیاری از دشمنان شیعه را ذلیل و خوار کنیم، خاطرنشان کرد: از این رو اگر در راستای اعلام این حکم تمامی آحاد جامعه طبق این اعلامیه عمل کنند و پایبند به این حکم حکومتی باشند، ما به نتیجه خواهیم رسید و در رأس جامعه نیز دولت جمهوری اسلامی، ارکان دولت، شرکت‌های دولتی و خصوصی باید نسبت به این حکم مقید باشند و اگر این‌گونه باشد جامعه روی سعادت را به خود خواهد دید و در این صورت دشمنان نخواهند توانست بر ما مسلط شوند.

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ادامه بیان کرد: حکم حکومتی ایشان به دلیل خرافاتی که در همان ابتدای اختراع واکسن در چند قرن قبل در کشور ما و کشورهای دیگری پیش آمد نیست، بلکه به این دلیل است که این واکسن هنوز تأثیرگذاری خود را به مرحله اثبات نرسانده است و در مرحله آزمون قرار دارد و رهبر معظم انقلاب، جدا از بحث‌های سیاسی برای حفظ جان مردم، اقدام به صدور این حکم حکومتی کردند که این حکم فصل‌الخطاب این کار محسوب می‌شود.

وی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های حکم حکومتی محدودیت در زمان و مکان است. حکم حکومتی مادامی است که بنا به شرایط زمان و مکان باقی باشد. رهبر معظم انقلاب نیز مادامی که در شرایط فعلی هستیم و مرحله آزمایش واکسن را طی می‌کنیم واردات واکسن آمریکایی و انگلیسی را ممنوع کردند که البته ممکن است این شرایط تغییر کند، اما به هر حال با توجه به شرایط کنونی، دولت و شرکت‌های واردات دارو و آحاد مردم نیز باید این حکم را ملاک عمل قرار دهند و نسبت به آن پای‌بند باشند.

در ابتدای این نشست خانم دکتر زهرا مشکات، متخصص ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد پیرامون انواع روش‌های تولید واکسن توضیحاتی ارائه داد، وی در این رابطه اظهار کرد: به‌صورت کلی واکسن‌های ویروسی به چند دسته از جمله واکسن ویروس زنده ضعیف‌شده، واکسن ویروس غیر فعال و کشته شده، واکسن‌های RNA و MRNA و… تقسیم‌بندی می‌شوند.

وی عنوان کرد: واکسن کووید ۱۹ که امروزه در آمریکا و انگلیس تولید می‌شود، برای اولین بار است که برای کرونا به عنوان واکسن پیشگیری‌کننده استفاده می‌شود. دکتر زهرا مشکات در این رابطه افزود: استفاده از RNA به عنوان واکسن درمانی از سال حدود ۲۰۰۳ بر روی بیماران مبتلابه سرطان (یعنی بیمارانی که به هیچ روش درمانی دیگری جواب نداده‌اند و مدت زمان زیادی عمر نخواهند کرد) با کسب رضایت آگاهانه کتبی از بیمار امتحان شده است اما باتوجه به اینکه این نوع واکسن‌ها بر روی گروه‌های خاص بررسی شده است، نسبت به اثربخشی و عوارض آن‌ها نمی‌توان با قطعیت صحبت کرد؛ و این نخستین بار است که از این نوع واکسن جهت پیشگیری استفاده می‌شود.

استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه داد: یکسری معاینه‌هایی که می‌توانند منجر به ایجاد سرطان شوند و توسط ویروس‌ها به‌طور طبیعی استفاده می‌شوند مکانیزم‌های Hit and run است به این معنی که یک پروتئین ویروسی تولید می‌شود و یکسری سیگنال‌های سلولی را در بدن میزبان فعال می‌کنند که این سیگنال‌ها باعث روشن شدن ژن‌های آنکوژن خاموش سلولی می‌شوند. (انکوژن‌ها ژن‌های طبیعی در زمان جنینی هستند که باعث تشکیل و توسعه ارگان‌های جنینی می‌شوند).

وی خاطرنشان ساخت: پروسه ایجاد سرطان پس از دریافت سیگنال انکوژنیک شاید به‌سرعت و در عرض چند ماه و حتی چند سال محدود خود را نشان ندهد اما در بلندمدت (پنج تا بیست سال) ممکن است سرطان ایجاد شود. در سرطان‌هایی که به این ترتیب شروع می‌شوند ویروس‌ها عملاً آغازکننده سیگنال شروع هستند و پس از آن در بسیاری از موارد ویروس یا پروتئین‌های ویروس قابل ردیابی نمی‌باشند.

این متخصص ویروس‌شناسی بیان کرد: واکسن‌هایی که در آمریکا و انگلیس تولید می‌شوند از یک روش غیر مطمئن و بدون تجربه در خصوص پیشگیری است و احتمال خطر در تزریق این واکسن‌ها وجود دارد و با توجه به اینکه تحت اصطلاحاً شرایط اورژانسی تائید گرفته‌اند بنابراین هر عارضه‌ای در هر فردی ایجاد شود، این مجوز می‌تواند شرکت تولیدکننده واکسن را تبرئه نمایند و پیگیری حقوقی در این خصوص امکان ندارد.

مشکات اظهار کرد: همچنین درباره این واکسن‌ها نیز باید گفت که ممکن است این واکسن‌ها ساختارشان به گونه‌ای تولید شده باشد که پروتئین‌هایی که تولید می‌کند در یک نژاد خاص ایمنی کامل را ایجاد نکند و یا عوارض جبران ناپذیری ایجاد کند. از همین روست که کشور ما نسبت به این واکسن‌ها حساست‌هایی را از خود نشان می‌دهد.

دکتر زهرا مشکات افزود: در مورد واکسن ایرانی هم باید گفت که بناست با همان مکانیزم‌های متداول تولید شوند، البته در این میان واکسن تولید داخل را هم نمی‌توان به‌صورت قطعی مؤثر دانست، زیرا این واکسن هنوز در مرحله آزمایش‌های خود قرار دارد.

وی در خاتمه خاطرنشان کرد: اما در کل هشت گروه بر روی واکسن‌های مختلف کار می‌کنند؛ از جمله ستاد اجرای فرمان امام خمینی(ره)، موسسه واکسن‌سازی رازی و چند شرکت دانش‌بنیان که به‌صورت مستقل یا وابسته به وزارت دفاع و یا دانشگاه بقیه‌الله(عج) کار می‌کنند.