«مردم» و «حکومت اسلامی» در‌ اندیشه سیاسی علامه طباطبایی

تشکیل نظام دولت در دولت، تعامل توأم با ارشاد، تعامل توأم با اعتراض، قیام و انقلاب چهار شکل از تعامل با حکومت‌های غیر اسلامی است؛ استفاده از روش دعوت و ارشاد، اتخاذ روش مقاومت مسالمت آمیز و سلبی، و نهایتا در پیش گرفتن روش جهاد و مبارزه، راهکارهای تدریجی مقابله با این نظام‌ها از منظر علامه طباطبایی است؛ تعقیب این رویکردها و روش‌ها با هدف زمینه سازی برای تحقق حکومت اسلامی صورت می‌‌گیرد.

به گزارش شبکه اجتهاد، «کتاب مردم و حکومت اسلامی در ‌اندیشه سیاسی علامه طباطبایی» نوشته حجت‌الاسلام مهدی امیدی و جمعی از اعضاء گروه پژوهشی فلسفه سیاسی موسسه امام خمینی رحمهالله علیه در سال جاری تألیف شده است؛ برای آشنایی بیشتر با این کتاب، نظر شما را به توضیحات حجت‌الاسلام والمسلمین امیدی، نویسنده این کتاب جلب می‌‌کنیم.

دست‌یابی به نوع بینش و دیدگاه هر‌اندیشمندی در باب مسائلی که در آن خردورزی کرده و تأملاتی داشته است؛ در گام نخست، منوط به بازخوانی مفاهیم و معانی مرتبط با آن مسأله خاص است.

فصل اول کتاب از سوی حجت‌الاسلام محمد قاسمی تهیه و تدوین شده است؛ مفاهیمی چون ولایت، بیعت، حکم، شریعت، شورا، نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر به مثابه مفاهیم مختص دینی و اسلامی است که این پژوهشگر عناوین فوق را در قالب واژگان حکومت، ولایت، حاکمیت، مشروعیت، مشارکت، بیعت و نظارت در نظر گرفته است؛ سپس به بررسی ماهیت، ضرورت، اهداف و قلمرو حکومت اسلامی و نیز مختصات حاکم اسلامی پرداخته است.

در گام بعد، لازم بود مبانی نظری‌ اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی علامه همچون مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی که فصل دوم عهده دار آن است، مورد بررسی قرار گیرد؛ این فصل به قلم حجت‌الاسلام حفیظ الله مبلغ نگاشته شده است.

واقعگرایی هستی شناختی و ضرورت انطباق آراء عمومی با واقعیت‌های جهان هستی، وجود سلسله مراتب در هستی و لزوم وجود برترین مراتب صفات و فضایل در حاکم، هماهنگی در آفرینش و ضرورت وحدت و انسجام در سلسله مراتب حکومت، وجود رابطه علیت و معلولیت در هستی و علّی بودن فطرت برای خواست عمومی ولایت و حکومت از نتایج مبانی هستی شناختی جایگاه مردم در حکومت از منظر علامه است.

واقع گرایی معرفت شناختی و امکان صدق آراء عمومی در صورت انطباق با واقع، شناخت فطری ولایت و حکومت در کنار شناخت‌های اعتباری و نیاز مردم به جعل مفاهیم اعتباری از جمله ریاست و حکومت، و مدنی بالطبع بودن انسان در عین امکان استخدام یکسویه استثمارگرانه، از نتایج معرفت شناختی جایگاه مردم در حکومت در نگاه علامه است.

از منظر انسان شناختی نیز، وجود دو ساحت جسم و روح در انسان و به تبع آن دو فطرت اجتماع گرا و خودگرا مقتضی نیازمندی انسان به جعل قانون از طرف خداوند و تعیین روش زندگی از سوی او از طریق ارسال رسل و نزول وحی الهی است.

شریعت الهی با دارا بودن دو قسم از احکام ثابت و متغیر قادر به تطبیق با نیازهای انسان در هر عصر و زمانه ای است؛ چرا که در امور متغیر می‌‌توان مقتضیات زمانه را مورد توجه قرار داد و از آراء عمومی و مشورت مردم نیز در تشخیص موضوعات احکام بهره مند شد.

از آنجا که بررسی دقیق تر نقش مردم در حکومت اسلامی از منظر علامه طباطبایی نیازمند تفکیک سه حوزه مبادی تحقق حکومت اسلامی، تشکیل حکومت اسلامی و تثبیت و اداره حکومت اسلامی و نهایتا ساختار نهایی حکومت اسلامی بود، چهار فصل دیگر کتاب به این مباحث اختصاص داده شد.

از همین جهت فصل سوم که به زحمت حجت‌الاسلام محمود راست پسر تهیه و تدوین شده است، به بررسی جایگاه مردم در جهت زمینه سازی حکومت اسلامی می‌‌پردازد؛ در این فصل ابتدا شاخصه‌های نظری، ساختاری و حکمرانی حکومت اسلامی و حکومت‌های غیر اسلامی ارائه می‌‌شود و سپس شیوه‌های مواجهه مردم با حکومت‌های غیر اسلامی که به عنوان گام‌های تمهیدی برای تحقق حکومت اسلامی است، بررسی می‌‌شود.

تأکید ویژه بر اجتماع و مصالح اجتماعی، اخذ توحید و نفی طاغوت به عنوان زیرساخت معرفتی حکومت، تعیین ربوبیت الهی به عنوان خاستگاه اصلی هدایت تشریعی جامعه، معرفی امام به عنوان محور هدایت، ولایت و اجتماع، ابزاری دیدن حکومت و هدف گذاری سعادت حقیقی، مادی و معنوی به عنوان غایت حکومت، و اخذ اعتدال به مثابه مبنای رفتاری حکومت، عمده ترین شاخصه‌های نظری حکومت اسلامی از منظر علامه طباطبایی و دو ساحتی بودن اهداف ساختاری، جهت دهی ساختار به سمت حق گرایی و عدالت، مردم سالاری در مقام اجرا، شاخصه‌های ساختاری حکومت اسلامی در نگاه علامه است.

این در حالی است که ابتناء بر شرک و کفر، خودمحوری، طغیان در برابر حق، استکبار در مقابل توحید، ریاست مادی گرایان (اهل ظلم، استثمار و شهوات) بر جامعه، اتخاذ بهره مندی دنیوی به عنوان غایت حکومت، از شاخصه‌های نظری حکومت‌های غیر اسلامی و رویگردانی از حق، حاکمیت روح استخدام، استبداد و استکبار در حاکمان، ضعف بنیادین در جهت دهی انسان‌ها به سمت سعادت و کمال، ابتناء قوانین بر اراده مبتنی بر امیال و عواطف اکثریت، عمده ترین شاخصه‌های عینی حکومت‌های غیر اسلامی از منظر علامه است.

مذهب تشیع بر اساس حکم اولیه نافی پیروی از انواع حکومت‌های غیر اسلامی و طاغوتی است اما به حکم ثانویه و به صورت استثناء و آنهم در جهت تأمین مصالح مومنان و به اذن امام، مشارکت و همکاری مشروط و محدود با آنان را می‌‌پذیرد.

تشکیل نظام دولت در دولت، تعامل توأم با ارشاد، تعامل توأم با اعتراض، قیام و انقلاب چهار شکل از تعامل با حکومت‌های غیر اسلامی است؛ استفاده از روش دعوت و ارشاد، اتخاذ روش مقاومت مسالمت آمیز و سلبی، و نهایتا در پیش گرفتن روش جهاد و مبارزه، راهکارهای تدریجی مقابله با این نظام‌ها از منظر علامه طباطبایی است؛ تعقیب این رویکردها و روش‌ها با هدف زمینه سازی برای تحقق حکومت اسلامی صورت می‌‌گیرد.

فصل چهارم که به بررسی نقش مردم در تشکیل و مشروعیت بخشی حکومت اسلامی می‌‌پردازد توسط حجت‌الاسلام محمد ذوالفقاری تدوین شده است؛ وی ضمن تبیین عقلی و نقلی نقش مردم در حکومت اسلامی از دیدگاه علامه طباطبایی، مقوله مشروعیت بخشی حکومت اسلامی توسط مردم در دو مقطع عصر حضور و عصر غیبت معصوم را از منظر علامه مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه دست یافته است که نقش مردم در عصر حضور فعلیت بخشی و استمرار حکومت معصوم است و مردم هیچ نقشی در مشروعیت حکومت معصوم ندارند.

اما در عصر غیبت برخی عبارات علامه مشعر به این است که نقش مردم بر اساس حق و تکلیف در گستره بیشتری نمود پیدا می‌‌کند و اقدام مؤمنین در تعیین حاکم، از ارزش مشروعیت بخشی برخوردار می‌‌شود؛ اما از آنجا که طایفه مومنین دارای مراتبی متنوع از ایمان می‌‌باشند و با توجه به شرایط دیگر حاکم از منظر علامه، مشروعیت حکومت از آن زبده ترین مومنان در علم و عدالت و تدبیر خواهد بود؛ در این صورت هیچگونه تنافی بین نظریه ولایت فقیه و نظریه علامه وجود نخواهد داشت.

فصل پنجم که به قلم حجت‌الاسلام شجاعی نگارش شده است، به نقش مردم در تدبیر و اداره حکومت اسلامی اختصاص دارد؛ در این فصل پس از تبیین نقش تفکر راهبردی در بهینه سازی مدیریت سیاسی، اجتماعی، راهبردها و راهکارهای حضور مردم در اداره حکومت اسلامی از منظر علامه طباطبایی ارائه شده است.

راهبرد نخست، تعاون و همکاری است که در دو عرصه تعاون عملی و تعاون فکری نمود پیدا می‌‌کند؛ راهکارهای تعاون و همکاری از منظر علامه عبارتند از طراحی ساختارهای مشارکت پذیر در جامعه، رشد و تقویت آگاهی‌های عمومی، ایجاد بسترهای لازم برای فعالیت‌های مولد، راهبرد دوم نظارت است که با دو شیوه «نصیحت» و «امر به معروف و نهی از منکر» قابل پیگیری است و راهکارهای آن شامل ارتقاء نقش نخبگان و گروههای مردم نهاد، ارتباط مستمر دولت با مردم و ایجاد ساز و کارهای نظارتی خواهد بود.

راهبرد سوم اصلاح و تغییر است؛ علامه در این زمینه نیز راهکارهایی چون تقویت باور و اراده عمومی در جهت اصلاح امور، مطالبه فزاینده خیرهای عمومی از حاکمان و مشارکت فعال در چارچوب فرایندهای قانونی را پیشنهاد نموده است.

فصل پایانی کتاب که در واقع به ساختار کلان حکومت اسلامی و تمایز آن با ساختار دموکراسی غربی از منظر علامه طباطبایی می‌‌پردازد، تحت عنوان تبیین مردم سالاری اسلامی و بررسی دموکراسی غربی توسط حجه الاسلام مهدی قربانی تدوین شده است.

در این فصل ابتدا عناصر اساسی و مشترک میان انحاء دموکراسی، بدون لحاظ مبانی نظری آنها مورد بررسی قرار گرفته و سپس نگرش علامه طباطبایی به این عناصر در چهار محور مشارکت سیاسی، آزادی، برابری و مساوات قانونی، و رضایت عمومی به مثابه مقبولیت نظام سیاسی مورد بحث قرار گرفته است.

وی تلاش کرده است عمده ترین مشخصه‌های مردم سالاری دینی را از منظر علامه در سه حوزه پیش فرض‌ها و مبانی، اهداف و آرمان‌ها و روش‌ها و راهکارها تبیین کند؛ نهایتا نقدهای علامه بر دموکراسی غربی را بررسی می‌‌کند؛ در نگاه علامه دموکراسی غربی با حاکمیت روح استخدام و استثمار، عدم اولویت حق، استبداد جمعی و اختلاف فاحش طبقاتی همراه است.

بدیهی است اثر فوق گامی نخست در جهت تبیین و تشریح دقیق‌اندیشه‌های سیاسی متفکران اسلامی در موضوعات خاص است و از آنجا که‌اندیشه‌های سیاسی علامه طباطبایی نیز با برداشت‌های متفاوتی همراه بوده است، نمی توان اثر فوق را تنها تفسیر‌اندیشه‌های وی در این باب تلقی کرد، بلکه هر یک از مؤلفان این اثر تفسیر و برداشت علمی خود از آراء و‌اندیشه‌های علامه طباطبایی را ارائه کرده‌اند.

اما به طور اطمینان بخشی باید اذعان کرد این اثر که پس از دو مرحله ارزیابی درون گروهی و برون گروهی نگارش شده است، توانسته شرح مبسوط، مستند و منسجمی از آراء علامه در این زمینه ارائه کند؛ بنده ضمن تقدیر از نویسندگان و پژوهشگران محترم این اثر، بر خود فرض می‌‌دانم از مسؤولان محترم همایش فقه حکومتی، از جمله حجت‌الاسلام عباسی، رئیس بخش سیاسی همایش و نیز حجت‌الاسلام قاسمی، مدیر اجرایی همایش و آقای عرب، کارشناس اجرایی همایش تقدیر و تشکر کنم.

گفتنی است کتاب مردم و حکومت اسلامی در‌اندیشه سیاسی علامه طباطبایی نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی امیدی و جمعی از محققان از سوی مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم در سال ۱۳۹۵ با شمارگان ۳۰۰ نسخه، در ۲۹۵ صفحه و با قیمت ۱۵هزار تومان به چاپ رسیده است.