شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: امروزه همۀ ما خطبۀ قاصعه را با آنچه سید رضی در نهج البلاغه نقل کرده می‌شناسیم اما حداقل تا قرن هفتم این خطبه فراتر از آنچه سید رضی در نهج البلاغه نقل کرده در اختیار محدثان بزرگ شیعه قرار داشت و بخش‌هایی غیر از آنچه سید رضی در نهج البلاغه نقل کرده را در کتاب‌های خود نقل و یا گزارشاتی از محتوای آن ارائه کرده‌اند.
ثقه الإسلام کلینی در کتاب الکافی در باب «ابتلاء الخلق واختبارهم بالکعبه» بخشی از این خطبه را، با تصریح به این که این حدیث برگرفته از خطبۀ امیرالمؤمنین است، نقل کرده و شیخ صدوق در کتاب التوحید بخشی دیگر از این خطبه را با عنوان حدیث سُبّخت الیهودی نقل کرده و تصریح می‌کند که این حدیث بخشی از خطبۀ امیرالمؤمنین است، فضل بن حسن طبرسی در کتاب إعلام الوری با تصریح به نام خطبۀ قاصعه آن را از معجزات امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ شمرده است و محتوای آن را بیان ملاحم و حوادث آینده و ذکر نام خلفای اموی و عباسی گزارش کرده است، و سید ابن‌طاووس در کتاب الیقین گزارشی قابل تأمل از این خطبه ارائه می‌کند او یکی از کهن‌ترین نسخه‌های این خطبه را در اختیار داشته و به توصیف خودش نسخۀ او، نسخۀ عتیقه‌ای بوده که به سال ۲۰۸ کتابت شده است، ابن‌طاووس دو بار در کتاب الیقین در بیان مناقب امیر المومنین ـ علیه السلام ـ بخشی از این خطبه را با تصریح به نام خطبۀ قاصعه ذکر کرده است اما بیشتر آنچه در این منابع از خطبۀ امیرالمؤمنین روایت شده در خطبۀ قاصعۀ نهج البلاغه وجود ندارد.
علاوه بر آنچه گفته شد روایات متعددی نیز در منابع روایی شیعه اعم از امامی، زیدی، اسماعیلی و نصیریه نقل شده است که محتوا و حتی الفاظ آن عینا با این خطبه تطابق دارد و به احتمال زیاد بخش‌هایی از این خطبه است که در طول زمان تقطیع و به عنوان روایاتی مستقل نقل شده است این موارد به تناسب در پاورقی ذکر شده است.
این خطبه که در بعضی از منابع شیعی به عنوان یکی از معجزات امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ معرفی شده است در واپسین روزهای زندگی آن حضرت ایراد شده است. حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این خطبه در واقع حقایقی را که در رؤیای صادقه دیده و یا از پیامبر اکرم ـ صلی اﷲ علیه و آله ـ شنیده حکایت می‌کند. در این رؤیا پیامبر از نزدیک بودن شهادت آن حضرت و بعضی از اتفاقاتی که در آینده رخ خواهد داد خبر داده است. امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ خطبۀ خود را با مطالب اخلاقی شروع کرده است و مردم را به تواضع و فروتنی سفارش و از تکبر بر حذر می‌دارد. بخش قابل توجهی از این قسمت خطبه را سید رضی در نهج البلاغه با عنوان خطبۀ قاصعه نقل کرده است.
سپس آن حضرت به ذکر مناقب و ویژگی‌های خود پرداخته جایگاه خود را نسبت به پیامبر تبیین می‌کند و پس از آن از مسائل و مصائبی که بعد از او دامنگیر مسلمانان و به خصوص اهل بیت خواهد شد سخن گفته و از شهادت خود به دست شقی‌ترین مردمان و آنچه بعد از او در کربلا رخ خواهد داد خبر می‌دهد. او صفات هر یک از خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس را شمرده و در نهایت از حضرت مهدی ـ عجل اﷲ تعالی فرجه ـ و علائم ظهور و اتفاقاتی که بعد از ظهور آن حضرت به وقوع خواهد پیوست سخن می‌گوید.
بر اساس گزارش ابن‌طاووس این خطبه حداقل از ابتدای قرن سوم (۲۰۸ق) تا قرن هفتم به عنوان میراث مکتوب حدیثی شیعه در اختیار محدثان و عالمان شیعه قرار داشته و هر کدام بخشی از آن را نقل کرده‌اند اما گو اینکه به مرور زمان بخش زیادی از آن مغفول واقع شده و نسخه‌های آن از بین رفته است لذا محدثان و عالمان متاخر از آن بی‌اطلاع بوده و تا جایی که اطلاع داریم گزارشی از این خطبه بعد از قرن هفتم تا به حال ارائه نشده است و در هیچ یک از جوامع و متون حدیثی این خطبه به صورت کامل ذکر نشده است.
نسخهای که در این اثر محور پژوهش بوده در بین مجموعه‌ای از رساله‌های عرفانی که در جُنگی به شمارۀ ۵۶۹۴ در کتابخانۀ یوسف‌آغای قونیه نگهداری می‌شود قرار دارد بخش زیادی از این نسخه را آثار ابن‌عربی و مجموعه‌ای از رساله‌های عرفانی و گاه حدیثی دیگر به خود اختصاص داده است. همچنین در این جُنگ، یادداشت‌های متعددی توسط ابن‌عربی و صدرالدین قونوی به خط خودشان نوشته است که در مقدمه به تفصیل همۀ رساله‌ها و یادداشت‌ها معرفی شده است. نسخۀ ۵۶۹۴ یکی از موقوفات صدرالدین قونوی است که بعد از فوت او به کتابخانه‌ای که بر سر مزار او بنا شده بود انتقال یافته است.
با اینکه کاتب و تاریخ کتابت خطبه در این مجموعه مشخص نشده است اما با توجه به شباهت خط آن با دیگر یادداشت‌هایی که قونوی به خط خود نوشته به احتمال زیاد این خطبه توسط خود او کتابت شده است. همچنین با توجه به تاریخ کتابت برخی از رساله‌های این مجموعه خطبۀ قاصعه نیز می‌بایست بین سال‌های ۶۲۶ تا ۶۵۱ کتابت شده باشد.
گفتنی است، این رساله به تحقیق و تصحیح اکبر راشدی نیا و با مقدمه احمد مهدوی دامغانی انتشار یافته است.
