شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نظریه خطابات قانونیه امام خمینی(ره)، تأثیر شگرفی بر فقه و اصول داشته و بسیاری از مسائل را بازتعریف کرده است. این نظریه، با تبیین ماهیت قوانین الهی به‌عنوان قوانین ثابت و عام، شبهات مربوط به انطباق احکام اسلامی با زمان و مکان را پاسخ داده و چارچوبی محکم برای فهم صحیح از شریعت ارائه می‌دهد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست هم‌اندیشی اساتید خارج حوزه علمیه خراسان با محوریت «اندیشه‌های فقهی و اصولی حضرت امام خمینی (ره) و نظریه خطابات قانونی» با حضور آیات و اساتید: مصطفی اشرفی شاهرودی، مهدی مروارید، محمد مروارید، محمدجواد فاضل لنکرانی، ابوالقاسم علیدوست، مهدی زمانی‌فرد، علی خیاط، محسن ملکی، غلامرضا باقری‌کیا، محمدجواد انصاریان، محمدحسن ربانی بیرجندی، حمید درایتی، سید علی دلبری، سید علی سجادی‌زاده، مرتضی اسکندری، مرتضی نوروزی و دیگر اساتید در موسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار (ع) مشهد برگزار شد. در این نشست اساتید به تبیین ابعاد و محورهای دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) درباره خطابات قانونیه پرداختند و در پایان از کتاب «مکتب اجتهادی امام خمینی(ره)» و پوستر همایش ملی «خطابات قانونیه» رونمایی شد. آنچه در ادامه می‌آید بخش‌های از سخنان اساتید در این نشست است.
استاد محمدجواد فاضل لنکرانی: امام خمینی (ره) یکی از برجستگان عرصه‌های مختلف علوم اسلامی است. امام(ره) نه‌تنها در فقه و اصول از بزرگان زمان خود به شمار می‌رفت، بلکه در فلسفه، تفسیر، و عرفان نیز جایگاهی رفیع دارد. اساساً ویژگی بارز یک فقیه برجسته، نوآوری‌ها و ابتکارات علمی او است. به‌عنوان نمونه، اگر بخواهیم دو فقیه را مقایسه کنیم، باید بررسی کنیم که هرکدام چه نوآوری‌هایی در فقه و اصول ارائه کرده‌اند.
شیخ انصاری و شهید ثانی هر دو از بزرگان فقه هستند؛ اما شیخ انصاری ابتکاراتی در فقه و اصول ارائه کرد که پیش از او مطرح نشده بود. مثلاً در بحث «منجزیت علم اجمالی» در کتاب رسائل، شیخ انصاری اولین کسی بود که شرط «ابتلای اطراف علم اجمالی» را مطرح کرد. چنین نظریاتی، نشان‌دهنده عمق اندیشه و توانایی علمی ایشان است. اگر این ابداعات شیخ انصاری جمع‌آوری شوند، می‌توان کتابی مفصل و ارزشمند نگاشت.
امام خمینی (ره) با نوآوری‌های متعدد خود، تأثیر عمیقی بر فقه و اصول گذاشت.یکی از مهم‌ترین نظریات اصولی ایشان، نظریه «خطابات قانونیه» است. البته هرچند امام را با نظریه «ولایت مطلقه فقیه» یا نظریه «خطابات قانونیه» معرفی می‌کنند، اما به نظر نظریه‌ای بالاتر از این دو وجود دارد که امام در کتاب البیع خود اساساً اسلام را به‌عنوان «حکومت» معرفی می‌کند: الاسلام هو الحکومه.
نظریه خطابات قانونیه توانست تحولی اساسی در فقه ایجاد کند
نظریه خطابات قانونی امام خمینی(ره) پیش از ایشان سابقه نداشته و امام راحل با ابداع این نظریه توانست تحولی اساسی در فقه ایجاد کند. لذا برخلاف آنچه برخی مطرح کرده‌اند که این نظریه در آثار آخوند خراسانی(صاحب کفایه) نیز آمده است، ولی باید گفت قانونی که مرحوم آخوند ذکر کرده با دیدگاه امام کاملاً متفاوت است.
بر اساس این نظریه، خطابات شرعی، برخلاف نظر رایج در گذشته، خطابات شخصی نیستند. خطابات شخصی به‌معنای خطاب‌هایی است که متوجه افراد معین یا گروهی خاص است و در آن شرایط مخاطب، از جمله قدرت، عقل، و علم، در نظر گرفته می‌شود. این نوع خطابات، به تحریک و بعث مخاطب منجر می‌شود. اما امام خمینی(ره) می‌فرمایند: خطابات شرعی، خطاباتی قانونی هستند؛ یعنی شارع مقدس این خطابات را به‌عنوان قوانینی عام و ثابت برای شریعت قرار داده است، بی‌آنکه شرایط و خصوصیات افراد معین را در نظر بگیرد.
در خطابات قانونی، شارع خطاب را به‌عنوان قانون برای همه انسان‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها وضع نموده است، بر خلاف کسانی که خطابات آیاتی چون «یا أیها الذین آمنوا» یا «یا أیها الناس» را شامل مؤمنان و مردم زمان نزول آیه دانسته و حکم کسانی که پس از آن خواهند آمد را تلاش می‌کنند به‌واسطه قاعده اشتراک در تکلیف درست کنند ولی مرحوم امام خمینی(ره) می‌فرمایند: وقتی خطاب قانونی باشد نیازی به این تکلفات و اینکه دست به دامن قاعده اشتراک شویم، نیست.
تفاوت خطابات قانونی و شخصی
در نظریه خطابات قانونی، علم و قدرت شرط تکلیف نیست، برخلاف خطابات شخصی که مخاطب باید عالم، قادر، و عاقل باشد تا تکلیف متوجه او شود، در خطابات قانونی، تکلیف برای همه انسان‌ها به‌طور یکسان وضع شده است. البته ممکن است برخی افراد به دلیل عذرهای خاص، از امتثال تکلیف معاف باشند، اما این به معنای خروج آن‌ها از دایره قانون نیست. برای مثال، قانون‌گذار در نظام حقوقی، هنگام وضع قانون، شرایط و توانایی افراد را در نظر نمی‌گیرد؛ قانون مالیات شامل همه افراد می‌شود، هرچند ممکن است برخی به دلیل فقر یا ناتوانی از پرداخت مالیات معاف شوند.
یکی از فواید نظریه خطابات قانونیه، حل بسیاری از شبهات مطرح‌شده درباره قوانین اسلامی است، به‌عنوان مثال، برخی معتقدند احکامی مانند نصف بودن سهم ارث زنان نسبت به مردان یا معادل بودن شهادت دو زن در برابر شهادت یک مرد، مربوط به شرایط اجتماعی صدر اسلام است و امروز که شرایط عوض شده باید تغییر یابد، اما بر اساس نظریه خطابات قانونی، این احکام به شرایط زمانی و مکانی خاص وابسته نیستند؛ بلکه قوانین ثابت الهی هستند که برای همه زمان‌ها وضع شده‌اند.
همچنین ادعای برخی روشنفکران که این احکام را ناعادلانه می‌دانند، ناشی از درک نادرست آن‌ها از مفهوم قانون است. خداوند، به‌عنوان قانون‌گذار در وضع قوانین، مصالح کلی انسان‌ها را در نظر می‌گیرد، نه شرایط خاص افراد یا جوامع در زمان‌های مختلف.
بنابراین نظریه خطابات قانونیه امام خمینی(ره)، تأثیر شگرفی بر فقه و اصول داشته و بسیاری از مسائل را بازتعریف کرده است. این نظریه، با تبیین ماهیت قوانین الهی به‌عنوان قوانین ثابت و عام، شبهات مربوط به انطباق احکام اسلامی با زمان و مکان را پاسخ داده و چارچوبی محکم برای فهم صحیح از شریعت ارائه می‌دهد.
پویایی فقه در گرو تقویت گفتمان اصالت و معاصرت
استاد ابوالقاسم علیدوست: دو مفهوم اصالت و معاصرت باید به‌گونه‌ای متوازن ترکیب شوند تا فقه نه تنها بتواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد، بلکه مبانی اصیل آن نیز حفظ گردد لذا اهمیت حفظ اصول فقهی (اصالت) در کنار تطبیق فقه با شرایط زمانه (معاصرت) پر واضح است.
اما نظریه خطابات قانونی امام راحل(ره)، قوانین را به صورت کلی در نظر می‌گیرد و تأثیر آن بر فقه و اصول فقهی را می‌توان به‌عنوان یک تحول فلسفی در حکمت متعالیه در نظر گرفت.
این نظریه به امام خمینی(ره) این امکان را داد تا نهادهایی همچون مجمع تشخیص مصلحت نظام را به‌طور مؤثر تأسیس کند و مسائل حکومتی را از دریچه‌ای نو و مبتنی بر اصول فقهی، اما همگام با نیازهای زمانه، بررسی نماید.
بنابراین، فقه برای پویایی و تحولات مستمر خود، نیازمند تقویت گفتمان «اصالت» و «معاصرت» است و ترکیب صحیح این دو گفتمان، می‌تواند موجب تداوم و پاسخگویی فقه به نیازهای اجتماعی و دینی جامعه شود.
خطابات قانونی، راهکاری برای تطبیق مسائل فقهی با نیازهای جامعه
استاد حمید درایتی: پیشنهاد تغییر نگاه فقه از تمرکز بر احکام شرعی به قانون و همچنین تمرکز بر مسائل کلان جامعه از طریق قانون‌گذاری، دو عرصه مهم هستند که در فرآیند تحول نگرش‌ها از حکم به قانون باید ملاک و مورد بررسی قرار گیرند.
خطابات قانونی، راهکاری مؤثر برای تطبیق مسائل فقهی با نیازهای روز جامعه است. این نظریه باید توسعه یابد و به‌عنوان چارچوبی برای پاسخگویی به نیازهای روز جامعه عمل کند.
درک صحیح از خطابات قانونی در حوزه و نیاز به تغییرات در نگاه به فقه در مجموعه حوزه‌های علمیه تأکید می‌شود و فقه باید به سمت قانون‌محوری حرکت کند و این تحول نیازمند بازنگری و نهادینه‌سازی نظریه‌های نوین، همچون خطابات قانونی است.
امام خمینی و گسترش فقه سیاسی و حکومتی
استاد محمدحسن ربانی بیرجندی: نخستین فقیهی که مسائل حکومتی را به‌طور جدی مطرح کرد، ابو صلاح حلبی بود.
دوره صفویه به‌عنوان بهترین دوره برای طرح و نقد فقه سیاسی است. در این دوره، فقه به‌ویژه در زمینه‌های حکومتی، جهش ویژه‌ای پیدا کرد و مباحث سیاسی فقه به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفت.
امام خمینی(ره) فقه را صرفاً محدود به مسائل عبادی نمی‌دانست، بلکه آن را به مسائل اجتماعی، سیاسی و حکومتی گسترش داد. در نگاه ایشان، تصمیم‌گیری بر اساس مصلحت جامعه اسلامی باید توسط حاکم صورت گیرد و این تصمیم‌ها نباید صرفاً بر اساس اقوال فقهی اتخاذ شوند.
فقه باید از نگاه فردی و جزئی فراتر رفته و به ابعاد اجتماعی، سیاسی و حکومتی گسترش یابد، چراکه این نگاه می‌تواند پاسخگوی نیازهای امروز جامعه باشد و به‌ویژه در دنیای معاصر که مسائل سیاسی و اجتماعی به‌طور جدی با مسائل فقهی در ارتباط هستند، بسیار ضروری است.
خطابات قانونی؛ رویکردی نوآورانه در فقه
استاد محسن ملکی: خطابات قانونی به‌عنوان رویکردی نوآورانه در فقه، نه تنها ملاک اصلی است بلکه ارتباط مستقیم و عمیقی با روش‌های اجتهادی دارد و برای رسیدن به فهمی عمیق‌تر و توسعه این رویکرد، نیازمند تلاش‌های مستمر و همفکری است.
خطابات قانونی به‌عنوان یک رویکرد نوآورانه در فقه مورد توجه قرار گرفته و این نظریه با روش‌های اجتهادی ارتباط مستقیمی دارد که برای پیشرفت و توسعه این نظریه، لازم است که به درک عمیق‌تر و پویاتر از آن پرداخته شود.
درباره چالش‌های پیش‌روی خطابات قانونی و برداشت‌های سطحی از این رویکرد، به‌ویژه در رابطه با مسائل کلان جامعه، پیشنهاد می‌شود حوزه‌های علمیه با توجه به اصول ولایت فقیه و مسائل مستحدثه، به سمت پویایی و کارآمدی بیشتر در روش‌های اجتهادی حرکت کنند.
لزوم بازخوانی اندیشه‌های فقهی و اصولی امام راحل در حوزه‌های علمیه
استاد علی خیاط: امام خمینی(ره) به‌عنوان بنیان‌گذار کبیر انقلاب اسلامی، اقدام عظیمی را در تحقق انقلاب به ثمر رساندند و پس از آن نیز در عرصه اداره نظام و انقلاب اسلامی درخشیدند. از این رو امروز بیشتر از همیشه نیاز است که در مجموعه حوزه‌های علمیه و در بدنه جامعه طلاب و روحانیون، به شخصیت علمی امام(ره) پرداخته، تا اندیشه‌های ایشان به طور گسترده تبیین شود.
امام خمینی(ره) بیش از چهل سال سطوح عالی حوزه را تدریس می‌کردند و آراء بدیع و ارزشمندی در زمینه‌های مختلف، به‌ویژه در حوزه فقه و اصول دارند. لذا اندیشه‌های متعالی ایشان باید مورد مطالعه و واکاوی علمی نسل امروز قرار گیرد.
می‌بایست آراء امام خمینی(ره) در درون درس‌های حوزه جاری باشد تا طلاب بتوانند بیش از پیش با این اندیشه‌ها آشنا و مانوس شوند. این دغدغه از گذشته در حوزه‌های علمیه وجود داشته است که تعامل با آیت‌الله فاضل لنکرانی برای توجه بیشتر به اندیشه‌های حضرت امام(ره) صورت گیرد. از جمله اقدامات انجام‌شده، برگزاری درس‌هایی با این رویکرد در مشهد بوده است.
در حوزه علمیه خراسان تلاش داریم تا کاری در شأن حضرت امام(ره) انجام شود و با گفتمان‌سازی، قصد داریم تمام سطوح حوزه در این موضوع درگیر باشند تا نام حضرت امام(ره) دوباره در اندیشه‌ها و افکار مطرح شود. این مؤسسه و مجموعه حوزه علمیه خراسان تلاش‌های فاخر و ارزشمندی را در این راستا دنبال کرده‌اند.
با همت و همراهی مجموعه حوزه علمیه خراسان، اقدامات لازم در آستانه ایام دهه فجر و در مدرسه فجرانه صورت پذیرد تا اندیشه‌های امام خمینی(ره) به بهترین شکل ممکن در بدنه حوزه جاری شود و در پرتو همراهی اساتید، این اهداف به نتیجه مطلوب برسد.
علوم انسانی بستر مهمی در پاسخگویی به نیازهای جامعه
آیت‌الله مصطفی اشرفی شاهرودی: جوانان و دانشجویان امروزی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند و به نظر می‌رسد که مدرک‌گرایی و عدم توجه به کیفیت آموزش یکی از مشکلات اصلی است. در کشورهای دیگر، دانشجویان به سرعت وارد بازار کار می‌شوند، در ایران این روند با تأخیر صورت می‌گیرد و ضروری است که در این خصوص تمهیدات لازم اندیشیده شود.
باید تلاش کنیم تا اساتید حوزه و دانشگاه از علوم انسانی و اسلامی برای پاسخگویی به نیازهای جامعه بهره‌برداری کنند، و پیشرفت‌های در عرصه علوم انسانی و اسلامی باید با سرعت بیشتری صورت گیرد.
امروزه نیاز به یک برنامه جامع و مدون برای بهبود وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور احساس می‌شود و همه باید توجه داشته باشند که برای رسیدن به پیشرفت، باید به صورت جمعی و با همکاری یکدیگر عمل کنیم.
رونمایی از کتاب «مکتب اجتهادی امام خمینی(ره)» و پوستر همایش ملی «خطابات قانونیه»
در حاشیه نشست هم‌اندیشی اساتید دروس خارج حوزه علمیه خراسان، از کتاب «مکتب اجتهادی امام خمینی(ره)»، دفتر یکم سبک‌شناسی اجتهادی رونمایی شد.
کتاب مکتب اجتهادی امام خمینی(ره) به همت گروه پژوهشی مکتب اجتهادی امام تدوین شده و شامل هفت نشست می‌باشد.
نشست یکم: «ضرورت تبیین و شناخت مکتب اجتهادی امام خمینی» به قلم آیت‌الله مصطفی اشرفی شاهرودی.
نشست دوم: «واکاوی نظریه مقاصد الشریعه در اندیشه اجتهادی امام خمینی» به قلم استاد محمدجواد فاضل لنکرانی.
نشست سوم: «روش‌شناسی اجتهاد امام خمینی در مسائل مستحدثه» به قلم استاد ابوالقاسم علیدوست.
نشست چهارم: «روش فهم احکام در سبک اجتهادی امام خمینی»، نوشته استاد مهدی زمانی فرد.
نشست پنجم: «ارکان و مبانی فقه حکومتی در اندیشه اجتهادی امام خمینی» نوشته استاد مجتبی الهی خراسانی.
نشست ششم: «مقدمه‌ای بر روش‌شناسی اجتهاد در دوره‌های فقهی» توسط استاد مرتضی اسکندری.
نشست هفتم: «فقه اجتماعی؛ ضرورت تعریف و قلمرو با تأکید بر اندیشه امام خمینی» نوشته استاد محمد جواد ارسطا.
همچنین، در این نشست از پوستر همایش ملی «خطابات قانونیه» نیز با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین علی خیاط، مدیر حوزه علمیه خراسان، و استاد فاضل لنکرانی، رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام)، رونمایی شد.
این همایش در سال ۱۴۰۴ و در محورهای مختلفی مانند ماهیت، مبانی و ادله نظریه خطابات قانونیه، رویکردهای متنوع در تحلیل و تفسیر آن، تاریخچه و تاثیر نظریه بر فقه و اصول، و بحث‌های منتقدان و موافقان این نظریه برگزار خواهد شد.
گفتنی است؛ نشست اساتید درس خارج حوزه علمیه خراسان، در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی مکتب فقهی امام خمینی(ره)، به همت گروه پژوهشی مکتب اجتهادی امام خمینی(ره)، مؤسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) مشهد و با همکاری مدیریت پژوهش و توسعه علمی حوزه علمیه خراسان، در محل این مؤسسه برگزار شد.
نمایشگاه آثار مکتب اجتهادی امام خمینی (ره)
در راستای برگزاری طرح فجرانه از سوی مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، با هدف ترویج مبانی، آرای و مکتب اجتهادی امام خمینی(ره) در حوزه علمیه مشهد، موسسه آموزش عالی حوزوی فقهی ائمه اطهار مشهد مقدس، نمایشگاه آثار مکتب اجتهادی امام خمینی (ره) با محوریت آثار فقهی و اصولی درباره درباره مکتب اجتهادی امام خمینی(ره)؛ همچنین آثاری درباره دیدگاه‌های تربیتی، اخلاقی و سیاسی امام خمینی (ره) برگزار می‌شود.
این نمایشکاه ویژه طلاب برادر در خیابان آیت الله بهجت، بین کوچه ۹ و ۹/۱ . موسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار مشهد مقدس. طبقه زیر زمین دایر است و علاقه‌مندان می‌توانند تا ۲۲ بهمن‌ماه از ساعت ۱۰:۳۰ تا ۱۳:۳۰ و ۱۶ تا ۱۹ از این نمایشگاه بازدید بعمل آوردند.
