شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نشست علمی نقد و بررسی کتاب «آسیب‌شناسی حدیث» شامگاه شنبه، ۲۳ اسفندماه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث و نویسنده این اثر و با نقادی حجج‌اسلام سیدرضا مؤدب و محمدتقی دیاری بیدگلی، اعضای هیئت علمی دانشگاه قم برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام مسعودی در این نشست با بیان اینکه کتاب در مواجهه میدانی و تعامل با دانشجویان و اساتیدی که آن را تدریس کرده‌اند مورد بازبینی قرار گرفته است، گفت: با مواجهه با دانشجویان و اساتید متوجه شدم که موانع فهم حدیث بیش از این مواردی است که در کتاب‌های حدیثی دیگر بنده ذکر شده است؛ لذا بر آن شدم تا این مسئله را به صورت مستقل مورد توجه قرار دهم.
وی افزود: ما یک زمینه تمدنی برای علل‌الحدیث و مدل‌های مختلف برای دسته‌بندی آسیب‌های وارد بر حدیث در سنت علمی خود داشته و داریم گرچه هیچگاه به شکل درسی نبود؛ از این رو بنده آسیب‌های حدیث‌شناسی را گردآوری کردم و برخی آسیب‌ها را هم که در ضمن پژوهش‌های شخصی و در کلاس با آن روبرو شدم اضافه کردم و به حدود ۳۰ آسیب رسید. در قالب این کتاب به صورت مستقل به عنوان یکی از دروس مقطع ارشد تدریس می‌شود.
نویسنده کتاب «آسیب‌شناسی حدیث» با بیان اینکه معتقدم این آسیب‌ها نباید به همین موارد منحصر شود، تصریح کرد: این ۳۰ آسیب را به دو دسته تقسیم کردم؛ اول آسیب‌هایی که مربوط به حدیث به عنوان ماده پژوهش است که خود به دو دسته نقل حدیث و صدور تقسیم می‌شود و دسته دیگر آسیب‌های مربوط به شخص پژوهشگر یا روش پژوهش مانند برخورد گزینشی و تتبعات ناقص است. در این اقسام موضوعاتی مانند تدریج، نسخ، تقیه و توریه همچنین تصحیح، تحریف، قلب، درج، اضطراب مورد توجه قرار گرفته ضمن اینکه به نقل معنا و به صورت کوتاه به وضع حدیث هم اشاره شده است.
وی اضافه کرد: در آسیب‌های روشی و مرتبط با فرد پژوهشگر هم چند آسیب مانند تتبع ناقص، برخورد گزینشی، بی‌توجهی به چندمعنایی، فارسی‌زدگی، آمیخته شدن معنای لغوی و اصطلاحی، بی‌توجهی به دگرگونی زبان، کاربرد خارج از نثر معیار حدیث، آمیختگی روایات تطبیقی و تفسیری و جمود در الفاظ حدیث بحث شده است. ضمن اینکه دخالت خواسته‌ها و دانسته‌ها، ساده‌انگاری و اخباری‌گری هم در زمره آسیب‌های شخص پژوهشگر آمده و در بخش پایانی هم آسیب‌شناسی نقد حدیث آمده است که البته معمولاً تدریس نمی‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: جامعه هدف این اثر هم مقطع ارشد حوزه و دانشگاه بوده است که خوشبختانه با اقبال استادان و دانشجویان روبرو شده است؛ در سطح ارشد قسمتی از نیازها را رفع کرده است، ولی اکثر کتاب‌هایی که در زمینه حدیث نوشته‌ام از روی کار میدانی و بازخوردگیری از دانشجویان و اساتید بیرون آمده است و ممکن است در طول چند سال آینده چند آسیب دیگر را به این مجموعه اضافه کنم.
بررسی نقاط قوت و ضعف کتاب
در ادامه حجت‌الاسلام مؤدب، استاد دانشگاه قم، به عنوان ناقد، گفت: این کتاب متن آموزشی و درسی است که انتشارات سمت آن را چاپ کرده است ضمن اینکه پرسش و پژوهش و … دارد که جزء مزایای آن است؛ کتاب خوانندگان زیادی دارد و روانی متن و خوش‌خوانی بر ارزش آن افزوده است و سبب می‌شود عموم هم بتوانند از آن بهره ببرند.
وی اضافه کرد: این متن تقریبی و با نگاه احترام به اهل تسنن نوشته شده و اگر ترجمه شود در خیلی از کشورهای عربی قابل استفاده خواهد بود؛ منابع خیلی فراوان و بیش از حد دارد که بیش از ۹۰ درصد مرتبط با محتواست، همچنین مثال‌های درس به‌هنگام و در حد خود از جهت کمیت قابل قبول است، گرچه لازم است در برخی موارد بیشتر شود. انصافاً برخی پاورقی‌ها گویا و مبین معنای متن درس است و برخی اصطلاحات را توضیح داده که به فهم متن کمک می‌کند.
مؤدب با اشاره به برخی ضعف‌ها تصریح کرد: اولین ملاحظه در مورد کتاب این است که بخش اول به عنوان آسیب‌های ماده پژوهش نام‌گذاری شده که تعبیر «ماده پژوهش» مبهم است و زیبا هم نیست.
وی با طرح پیشنهاد جداسازی فصل آسیب‌های سندی و متنی، اضافه کرد: آسیب‌های متنی در بخش‌های مختلف بیان شده است، در عین اینکه فصل نهم هم مختص این آسیب‌هاست؛ همچنین از درس دهم، آسیب‌هایی بیان شده که اختصاص به حدیث ندارد و می‌تواند در همه دانش‌ها مطرح شود گرچه مثال‌ها را از حدیث آورده‌اند.
مؤدب با بیان اینکه واژه «آسیب‌شناسی» واژه مناسبی نیست، تصریح کرد: حدیث بما هو حدیثی که از معصوم صادر شده ثقل قرآن است؛ بنابراین اصطلاح آسیب در مورد آن معنا نخواهد داشت، لذا خوب است تعبیری استفاده شود که آسیب را متوجه راویان و ناقلان حدیث کند.
مؤدب تصریح کرد: در گزارشی که از شیخ طوسی نقل شده است، ترجمه یکی از واژه‌ها اشتباه بیان شده که به نظر می‌آید واژه «یصحون» با «ینسون» اشتباه گرفته شده است؛ همچنین روایتی با این مضمون که «مثل المؤمن مثل النخل» ذکر شده که منبع آن بیان نشده است و بنده تتبعی کردم آن را نیافتم.
استاد دانشگاه قم اضافه کرد: در بحث اضطراب هم در صفحه ۸۶ آورده‌اند که اضطراب حدیثی عمدتاً در احادیث فقهی و گاهی اعتقادی رخ می‌دهد، این مدعا نیاز به مستندسازی دارد و اگر درست هم باشد مثال آن باید فقهی آورده می‌شد نه اعتقادی؛ ضمن اینکه در صفحه ۹۶ بحث نقل معنا مورد توجه قرار گرفته است. نقل معنا شاید در بالای ۹۰ درصد روایات وجود داشته است که شما به صورت مطلق آن را پذیرفته‌اید، در حالی که باید صحت آن را مشروط می‌کردید، ضمن اینکه ممکن است گاهی خود معصوم عبارتی را با چند لفظ تکرار کرده باشد نه اینکه نقل معنای کلام معصوم از سوی راوی صورت گرفته باشد.
وی ادامه داد: در بحث راه حل فقه‌الحدیثی هم این تعبیر باید بیشتر بحث می‌شد؛ زیرا متقدمین اختصاصاً نه به سند و نه لزوماً متن حدیث را شاخص می‌کردند و شاخص آنها قرائن صحت، اصحاب اجماع و … بوده است. همچنین معتقدم که از صفحه ۱۴۰ کتاب که وارد آسیب‌های پژوهش شده‌اید به جای هشت درس به سه یا چهار درس تقلیل یابد و مباحث حدیثی قبل مثل اضطراب و نقل معنا توسعه بیشتری یابد. این کتاب افتخار جامعه علمی است و بارها به دانشجویان توصیه کرده‌ام و خودم هم استفاده کرده و می‌کنم.
نیازسنجی مناسب
همچنین حجت‌الاسلام دیاری بیدگلی، استاد دانشگاه قم، گفت: رویکرد بنده با نویسنده همدلانه است؛ زیرا کتاب، درسی است و حدود ۵ سال روی آن زحمت کشیده‌اند. تألیفات ایشان عموماً برای ما مفید و قابل استفاده برای دانشجویان بوده است. آقای مهدو‌ی‌راد می‌گفت که همیشه مباحث خود و نوشته‌هایم را تدریس می‌کنم و این را از آیت‌الله منتظری آموختم و ایشان هم یادداشت‌هایشان را نوشته و به تدریج تدریس می‌کنند که جزء امتیازات ایشان است.
دیاری بیدگلی اضافه کرد: نیازسنجی و مخاطب‌شناسی مؤلف خوب و قلم خوشخوان و ادبیات کتاب هم پاکیزه است؛ علمی نگارش یافته و رویکرد تقریبی دارد. از باورهای دینی دفاع شده، ولی با زبان و ادبیاتی پاکیزه و مناسب همچنین منابع معتبری مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین توجه ویژه برای ترغیب دانشجویان به پژوهش در قالب پرسش و پژوهش صورت گرفته که سطح کار را فراتر از آموزش می‌کند.
استاد دانشگاه قم گفت: یکی از اشکالات در متون علوم قرآن و حدیث این است که برخی فصول و مطالب از مقطع لیسانس تا دکتری تکرار می‌شود؛ مثلاً اگر فقه‌الحدیث در لیسانس داریم مباحث در مقاطع بالاتر هم تکرار می‌شود و باید برای این همپوشانی چاره‌ای بجوییم. یکی از شاخه‌های حدیث، علل‌الحدیث است که به آسیب‌شناسی می‌پردازد؛ در تعریف علل‌الحدیث اختلاف نظر وجود دارد، بنابراین گاهی وجود نقص در متن و یا سند حدیث که در ظاهر و برای عموم مخاطبان روشن نیست یا ممکن است هر عیبی ولو پنهانی را هم جزء علل بدانیم؛ مثلاً کم یا افزودن شدن الفاظ و افتادن راوی جزء این موضوع حساب می‌شود. پس جمع‌آوری خانواده حدیث فواید فراوانی از جمله این جهت دارد.
استاد دانشگاه قم اضافه کرد: پیشینه پژوهش را در نسخه موجود مشاهده نکردم و پیشنهادم پررنگ شدن این جنبه است؛ زیرا در میان اهل تسنن علل‌الحدیث مورد توجه بود و عمدا به علل اسناد پرداخته‌اند، ولی در میان علمای شیعه هم این پیشینه باید ذکر شود. بی‌توجهی به مسئله چند معنایی، دگردیسی زبان و فارسی‌زدگی و … به روش پژوهش و پژوهشگر مرتبط و از آسیب‌های روشی است و نه آسیب حدیث ولی در این کتاب به حدیث نسبت داده شده است.
دیاری بیدگلی بیان کرد: محرومیت از برکات وجودی ائمه(ع) در عصر حضور یکی از آسیب‌های عرصه حدیث است؛ امام خمینی(ره) فرموده‌اند که من از دو امر متأسف هستم؛ یکی اینکه نگذاشتند حکومت دل‌خواه اسلام ایجاد شود، اگر مهلت داده بودند ولو در دوره‌ای کوتاه، ائمه الگویی نشان می‌دادند که تا آخر برای بشر درس باشد. امر دومی که امام از آن متأسف هستند شرایطی است که در دوره خفقان ائمه(ع) بوده و سبب شده تا حاملان واقعی علوم اهل بیت(ع) نتوانند آزادانه به انتقال فرمایشات آنها بپردازند. همچنین نابودی برخی از میراث حدیثی ائمه(ع) از دیگر اموری است که امام بر آن تأسف خورده‌اند.
دفاع در برابر نقدها
همچنین حجت‌الاسلام مسعودی خمینی در سخنان مجدد، گفت: در مورد انتخاب عنوان یعنی آفت‌شناسی این آسیب به معنای نقص نیست بلکه به معنای صدمه و گزند و مترادف پاتولوژی انگلیسی است.
وی بیان کرد: در مورد آسیب‌های سندی که گفته شد عام است می‌پذیرم و عنوان آن را آسیب‌های ویژه سندی خواهم کرد. در مورد نمونه‌ها هم باید گفت در متون درسی با کمبود حجم روبرو هستیم؛ لذا بسیاری از محدودیت‌ها را باید مراعات کنیم. همچنین در مورد به‌کارگیری مثال‌های فقهی به جای اعتقادی باید گفت که ما با دانشجویانی روبرو هستیم که عمدتاً فقه نخوانده‌اند؛ لذا روایات اخلاقی را آورده‌ام.
منبع: ایکنا
