شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
برای اولین‌بار در نظام آموزشی کشور، رشته فقه سیاسی در مقطع ارشد و دکتری در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی و حوزوی- دانشگاهی تدریس می‌شود. حوزه علمیه از نظر فقه سیاسی، از جایگاه بی‌بدیل و ممتازی در سطح جهان برخوردار است؛ یعنی دانشی که در عرصه فقه سیاسی تولید می‌شود، در مراکز آموزشی و پژوهشی غیرحوزوی، چه در ایران و چه فراتر از ایران نداریم.
شبکه اجتهاد: پژوهش‌های مختلفی بر این بحث صحه گذاشتند که سیاست جزء ذاتیات اسلام است و نه جزء عرضیات. پیامبر اسلام(ص) مبارزه بی‌امان با طاغوت‌ها را شروع کردند که نتیجه آن، تشکیل دولت اسلامی در مدینه بود و بعداً حکومت اسلامی و دولت اسلامی در قالب‌های مختلفی تداوم پیدا کرد و هیچ مسلمانی، اسلام فارغ از سیاست یا جامعه اسلامی بدون دولت اسلامی را تصور نمی‌کرد؛ به‌همین خاطر خیلی سریع دانش متناسب با دولت در جهان اسلام تولید شد.
این نگرش را در آثار فلاسفه تحت عنوان دولت فاضله، مدینه فاضله، علم مدنی و… می‌بینیم؛ مثلاً کتاب احصاءالعلوم فارابی که کتابی در طبقه‌بندی علوم است، جایگاه خاصی برای علم مدنی، فلسفه مدنی و فقه مدنی در نظر گرفته شده است و آثار مختلف مستقلی نیز، در باب فلسفه سیاسی اسلام تدوین کرده است.
در میان فقها نیز مرحوم سیدمرتضی(ره)، رساله مستقلی در باب همکاری با دولت با عنوان فی العمل مع سلطان دارد. متکلمان و مفسران نیز، ذیل آیات سیاسی این امر را مورد توجه قرار دادند. در دوره‌های مختلف متون مختلفی نوشته شده است. در دوره صفویه، فقیه بزرگی مثل محقق سبزواری کتاب مفصلی درباره سیاست اسلامی با عنوان روضهالانوار عباسی می‌نویسد و این امر در دوره قاجاریه نیز، ادامه پیدا می‌کند و در دوره مشروطه هم علمای بزرگ وارد صحنه می‌شوند و کتاب‌ها و رساله‌های مهمی درباره دولت مشروطه می‌نویسند که مشهورترین آن، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله از آیت‌الله نائینی(ره) است.
از اواخر سلسله قاجار تلاش برای جدایی دین از سیاست آغاز شد. در دوره پهلوی اول هم، از جانب سلسله پهلوی و هم روشن‌فکران غرب‌زده و شرق‌زده، تلاش شد که اسلام را یک دین و مکتب فاقد سیاست تعریف کنند و در این زمینه، تلاش‌های گسترده‌ای صورت گرفت.
در مرحله اول، تلاش آنان برای دین‌زدایی بود در قدم دوم، اگر موفق به دین‌زدایی نمی‌شدند، سیاست‌زدایی از دین را دنبال می‌کردند؛ یعنی یک دین به‌شکل صوری و نمادین داشته باشیم؛ اما این دین از سیاست جدا باشد. در مقابل این تلاش‌ها عکس العمل‌هایی از دهه ۲۰ و ۳۰ صورت گرفت و در نهایت، منجر به یک سلسله قیام‌هایی از جمله قیام ۱۵ خرداد و در نهایت انقلاب اسلامی ایران شد. متن مهمی که در این مقطع تدوین شد، کتاب ولایت فقیه از امام(ره) بود که در بهمن ۱۳۴۸ تدریس شد.
البته در فاصله دهه ۲۰ تا دهه ۳۰ آثار دیگری هم، با رویکرد سیاسی نوشته شد و نویسندگان تلاش کردند که نظریه اسلام درباره دولت و حکومت را بیان کنند؛ ولی همزمان با این امر، نویسندگانی هم در سطح جهان اسلام، با نگارش متونی تلاش کردند که اثبات کنند، سیاست یا جزء ذاتی اسلام نیست و یا اینکه اگر هم، از اجزای ذاتی اسلام است، جزء مهمی نیست.
پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی مارکسیسم ثابت کرد، دین در جهان معاصر زنده است و تلاش‌هایی که برای دین‌زدایی صورت گرفته، موفقیت‌آمیز نبوده است. با پیروزی انقلاب اسلامی، پرسش‌های سیاسی بیشتری مطرح شد که حوزه‌های علمیه باید به آنها پاسخ می‌دادند. در دوره پهلوی، فشاری بر حوزه‌های علمیه حاکم بود که مانع از پرداختن مستقل حوزه‌های علمیه به دانش سیاسی می‌شد؛ اما با تغییر شرایط، فضایی باز ایجاد شد و علما، ضمن اینکه حضور مستقیم در مجلس و بررسی و تصویب قانون اساسی و مناصب مختلف حکومتی داشتند، تلاش‌هایی در حوزه علمیه قم شروع شد که مطالعات سیاسی اسلامی، به‌شکل منسجم‌تر و معطوف به نیازهای روز ارائه شود.
حدود سال‌های ۱۳۶۴ این تلاش‌ها شروع شد و در سال ۱۳۶۶-۱۳۶۵ مؤسسه‌هایی برای آموزش علوم سیاسی ویژه طلاب حوزه علمیه شکل گرفت و اولین نهاد در این زمینه، مؤسسه آموزش‌عالی باقرالعلوم(ع) بود که بر خلاف برخی مؤسسات در تهران که هدف‌شان تربیت کادر سیاسی بود، هدف این مؤسسه، تربیت محقق، پژوهشگر و نظریه‌پرداز در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی و نقد نظریات رقیب بود.
بعد از آن، پژوهشکده علوم سیاسی تشکیل شد و در دهه ۷۰ و ۸۰ رونق بیشتری گرفت و تا امروز نیز فعالیت می‌کند. مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره، جامعه المصطفی العالمیه، دانشگاه مفید، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مرکز تحقیقات و حکومت اسلامی خبرگان نیز، در این زمینه فعالیت می‌کردند. امروز به وضعیت باثباتی از نظر مطالعات سیاسی اسلامی در آموزش و پژوهش رسیده‌ایم.
آموزش علوم سیاسی
حوزه علمیه در عرصه آموزش علوم سیاسی و مطالعات سیاسی اسلامی خودکفاست؛ یعنی تمامی مقاطع مطالعات سیاسی در مراکز وابسته به حوزه یا مراکزی که از میان حوزویان دانش‌پژوه، دانشجو و طلبه می‌پذیرند، برقرار است. دوره‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در مراکز منتهی به صدور مدرک رسمی دانشگاهی و هم، سطح دو، سطح سه و سطح چهار حوزه، در مراکز منتهی به صدور مدرک حوزوی در رشته‌ها و گرایش‌های مختلف وجود دارد.
برای اولین‌بار در نظام آموزشی کشور، رشته فقه سیاسی در مقطع ارشد و دکتری در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی و حوزوی- دانشگاهی تدریس می‌شود. حوزه علمیه از نظر فقه سیاسی، از جایگاه بی‌بدیل و ممتازی در سطح جهان برخوردار است؛ یعنی دانشی که در عرصه فقه سیاسی تولید می‌شود، در مراکز آموزشی و پژوهشی غیرحوزوی، چه در ایران و چه فراتر از ایران نداریم.
رشته فلسفه سیاسی اسلام نیز، در مقطع دکتری در مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی- دانشگاهی فعال است. حوزه مطالعات منطقه‌ای، حوزه روابط بین‌الملل حوزه و گرایش‌های مختلف در ذیل مطالعات سیاسی یعنی رشته علوم سیاسی گرایش مسائل ایران، گرایش اندیشه سیاسی، گرایش سیاست‌گذاری عمومی در مراکز آموزشی حوزوی- دانشگاهی در شهر مقدس قم تدریس می‌شود.
در دهه ۶۰ وقتی کلاس‌های آموزش سیاسی در قم برگزار می‌شد، اساتید بسیار کمی در قم داشتیم و اکثر اساتید از تهران می‌آمدند؛ اما امروز در همه مقاطع در قم اساتید حوزوی داریم و حتی فارغ‌التحصیلان حوزوی ما در مقطع دکترای علوم سیاسی، در دانشگاه‌های مختلف حضور دارند و از کیفیت علمی بسیار بالایی هم برخوردار هستند.
پژوهش‌های علوم سیاسی
در بخش پژوهش، امروز مراکز مختلف پژوهشی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی وجود دارد. پژوهشکده علوم سیاسی با سه‌گروه پژوهشی علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی فعال است و تاکنون بیش از ۲۰۰ اثر در این پژوهشکده منتشر شده است. این پژوهشکده، چهار مجله تخصصی علوم سیاسی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی دارد که فقط مجله فقه و سیاست، به زبان فارسی است و سه مجله دیگر، غیرفارسی (یک مجله انگلیسی و دو مجله عربی) است.
مرکز تحقیقات حکومت اسلامی، با فصلنامه علمی پژوهشی حکومت اسلامی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با مجله علمی پژوهشی معرفت سیاسی و گروه پژوهشی سیاست در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با مجله آیین حکمرانی در حال فعالیت هستند.
در جامعه المصطفی نیر، گروه‌های علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی فعال هستند که آنها نیز، مجلاتی را منتشر می‌کنند. بیش از ۱۵ مجله معتبر با درجات معتبر علمی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی در قم منتشر می‌شود که این‌ها غیر از کتاب‌هایی است که توسط مراکز مختلف منتشر می‌شود.
امروزه آثار فراوانی در عرصه مطالعات سیاسی اسلامی با کیفیت بالا اعم از کتاب، مجله، رساله‌های دکتری و ارشد در قم تولید می‌شود و منابع درس‌های مربوط به اندیشه سیاسی اسلام و مطالعات سیاسی اسلامی، توسط همین مراکز آموزشی پژوهشی تأمین می‌شود.
بعد از سخنرانی که رهبر معظم انقلاب در عید مبعث سال ۱۳۹۹ درباره اینکه قرآن کتاب حکمرانی ماست و ما باید آیین حکمرانی خودمان را از قرآن کریم اخذ کنیم، داشتند، در مراکز آموزشی و پژوهشی سیاست اسلامی در قم بحث حکمرانی اسلامی مطرح شد و امروز می‌تونیم، ادعا کنیم که مراکز مطالعات سیاسی حوزه علمیه؛ اعم از جامعه المصطفی و مراکز حوزوی- دانشگاهی در مرزهای دانش علوم سیاسی در مقیاس جهانی حرکت می‌کنند.
به‌طور معمول وقتی بحث علمی وارد کشور می‌شود، عمده مراکز علمی و مراکز پژوهشی، شروع به ترجمه آثار دیگر کشورها می‌کنند و غافل می‌شوند که باید تولیداتی متناسب با فرهنگ مبانی، مشکلات و نیازهای بومی خودمان داشته باشیم؛ اما در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی در علوم سیاسی این اتفاق رخ نداد و از همان سال‌های ابتدایی، دغدغه تربیت محقق و نظریه‌پرداز اسلامی مطرح بود؛ به‌همین خاطر امروز کرسی‌های نظریه‌پردازی سیاسی متنوعی به‌تأیید هیئت داوران هیئت‌های حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی رسیده است.
مسئله‌ای به نام حکمرانی اسلامی
با همین رویکرد، بخشی از پژوهشگران مطالعات سیاسی و مراکز پژوهشی ما، وارد عرصه مطالعات حکمرانی اسلامی شدند که آیا در فرهنگ اسلامی در علوم اسلامی در مکتب اسلام می‌توانیم، از حکمرانی اسلامی سخن بگوییم یا نه؟ اگر می‌توانیم، تعریف، ارکان و هدف آن چیست؟
حکمرانی در دنیا برای این مسئله مطرح شد که از حجم تکالیف و فعالیت‌های دولت‌ها کاسته شود. بخش‌های مدنی و مردم وارد شوند و بخشی از امور را به دست بگیرند و برای حل مسائل جامعه، کنشگران عرصه‌های مختلف دور میز بنشینند، آن مسئله را تجزیه و تحلیل کنند و با کمک و هم‌افزایی هم، راه حل پیدا کنند.
رویکرد که با انقلاب اسلامی وارد جامعه ما شده بود، امروزه با مطالعات حکمرانی اسلامی تقویت می‌شود. در تحقیقاتی که صورت گرفته است، پژوهشگران بیان کردند که دغدغه حکمرانی اسلامی، هدایت و حرکت جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب است؛ یعنی پیشرفت اسلامی، نقطه مرکزی این حکمرانی قرار گرفته است.
هدف حکمرانی اسلامی، اقامه دین است؛ یعنی اگر می‌خواهیم، جامعه به‌لحاظ مادی و معنوی به پیشرفت برسد، باید حکمرانی اسلامی را در ابعاد مختلف پیاده کنیم و لازمه این کار، اقامه دین است و برای اقامه دین، به شناخت دین نیاز داریم. وی بیان کرد: قرآن کریم می‌فرماید:«وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛ جنّ و انس را نیافریدم، مگر برای آنکه مرا بپرستند». اگر رابطه عبودیت ما با خدا بخواهد، به-معنای کامل تحقق پیدا کند، باید بگوییم: لازمه عبادت خدا و شکل‌گیری رابطه عبودیت این است که از خدا اطاعت کامل کنیم.
در دین آمده است که همه عرصه‌های زندگی ما را پوشش بدهد؛ زیرا هدایت باید در همه عرصه‌ها اتفاق بیفتد.اگر بخواهیم در همه عرصه‌های زندگی از خدا اطاعت کنیم، لازمه آن، شناخت دستورات خدا در عرصه‌های مختلف است؛ یعنی ما در عرصه سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مدیریت، خانواده و… باید دستورات خدای متعال را بدانیم، تبیین و ترویج کنیم و رسالت حوزه علمیه نیز، استخراج، استنباط و کشف آموزه‌های دینی از منابع اصیل اسلامی، معرفی آن به مردم و تبلیغ و ترویج در میان جهانیان است.
عالمان سیاست اسلامی، با توجه به اینکه عهده‌دار تأمین رویکرد راهبردی جامعه اسلامی هستند، موظف‌اند که آموزه‌های اسلامی را در عرصه‌های مختلف در حوزه الهیات سیاسی، الهیات حکمرانی، فقه سیاسی، فقه حکمرانی، حکمرانی فقهی، اخلاق سیاسی، اخلاق حکمرانی و حکمرانی اخلاقی و معنوی، کشف، استخراج و استنباط کنند.
امروز مراکز آموزشی و پژوهشی مطالعات سیاسی در مسیر خوبی حرکت می‌کنند چ این وعده خداوند است که فرمود: [وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ]؛ آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند، محققاً آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم و همیشه خدا یار نکوکاران است.»
از زمان شکل‌گیری این ماجرا در حوزه علمیه و مراکز جانبی مثل دانشگاه باقرالعلوم(ع)، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره، جامعهالمصطفی و… رویکرد وحدت‌گرا و هم‌افزا بوده است که تجمیع منابع انسانی باید برای پیشرفت اسلام و تحقق دولت اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن اسلامی اتفاق بیفتد؛ همچنین همکاری خوبی بین اساتید حوزوی و دانشگاهی صورت گرفت.
حمایت تعداد زیادی از اساتید دانشگاه‌ها، تولیدات در مراکز آموزشی و پژوهشی حوزوی و تأسیس و انجمن مطالعات سیاسی حوزه در پیشرفت‌هایی که در عرصه مطالعات سیاسی اسلامی اتفاق افتاد.
مطالعات سیاسی اسلامی
مطالعات سیاسی اسلامی ما امروز پرچمدار سیاست متعالیه در سطح جهان است. یکی از اساتید غربی، در گزارشی از سفر به قم آورده بود: در قم فصلنامه علوم سیاسی منتشر می‌شود؛ البته این علوم سیاسی غیر از علوم سیاسی است که در غرب مطرح می‌شود و یک علوم سیاسی مبتنی بر اسلام و زبان سیاسی اسلام است.
تلاش‌هایی که در مجموعه مطالعات سیاسی اسلامی شده است، باعث شده که به زبان سیاسی اسلام برگردیم و زبان سیاسی اسلام را از اشغال علوم سیاسی غربی خارج کنیم.
همان‌طور که انقلاب اسلامی، کشور ایران و مردم ایران را از اشغال و زیر سلطه غرب بودن نجات داد، مراکز آموزشی و پژوهشی حوزوی- دانشگاهی نیز توانستند، علوم سیاسی را از اشغال اندیشه‌های سکولاریستی غربی آزاد کنند و علوم سیاسی اسلامی، ایرانی و بومی را تأسیس کنند.
امیدوایم، ورود مراکز آموزشی و پژوهشی ما به عرصه و باعث حکمرانی، باعث شناخت دقیق آسیب‌های مختلفی که در کشور و جهان اسلام برای اقامه دین داریم، شود و بتوانیم، در سال‌های آتی بحث اقامه دین را با بهره‌گیری از فناوری‌های نرمی که دانش حکمرانی اسلامی در اختیار ما قرار می‌دهد، به‌نحو جدی‌تری پیگیری کنیم و به حل مسائل مبتلا‌به جامعه و کشور بپردازیم.
(ارائه شده در نشست «علوم سیاسی در یکصد سال اخیر»، از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم)
