شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
امام خمینی که بیش از ۲ دهه در حوزه علمیه قم به‌عنوان فیلسوف و عارف بزرگ و مدرس فلسفه و عرفان شناخته میشد از اواسط دهه ۲۰ به بعد بیشتر تألیف و تدریس دروس اجتهادی فقه و اصول را وجهه همت خود قرار داد و در این میان تعلیق بر کتاب وسیله النجاه آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی اولین نوشته فقه فتوائی ایشان بوده است. تعلیقه‌های حضرت امام بر این کتاب معروف فقهی در تاریخ دوازدهم شهریور ۱۳۳۲ به اتمام رسیده است.
شبکه اجتهاد: آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی(قدس سره) یکی از فقهای بزرگ شیعه و مرجع بزرگ شیعیان عصر خود بوده است. او در سال ۱۲۸۴ق در روستای مدیسه از توابع لنجان اصفهان متولد شد و البته پدرش سیدمحمد متولد کربلا و مدفون در خوانسار است و اجداد او از سادات موسوی بهبهان بوده اند و نسب به موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم(ع) می‌رسانند.(وجیزه در زندگانی آیت‌الله اصفهانی، ص ۱۲-۱۳)
جد آیت‌الله اصفهانی سیدعبدالصاحب نام داشت که در بهبهان متولد و در اصفهان مدفون گردید؛ او از شاگردان صاحب جواهر و شیخ موسی کاشف الغطاء بوده و علاوه بر تقریر مباحث فقهی استادش کاشف الغطاء، شرحی بر شرایع محقق حلی نوشته است.(اعیان الشیعه)
سیدابوالحسن تحصیلات خود را از قریه مدیسه آغاز کرد و بعد از آن در حوزه علمیه اصفهان تحصیلات خود را ادامه داد و در آن مرکز علمی از اساتید بزرگی بهره برد. آخوند ملامحمد کاشانی ـ مدرس علوم عقلی ـ و سیدمحمدباقر درچه‌‌ای ـ مدرس فقه و اصول ـ از اساتید او در اصفهان بوده اند. تحصیلات عالی و تکمیلی سیدابوالحسن در حوزه علمیه نجف بوده که او از محضر اساتید بزرگی بهره‌ها برده و به ویژه از میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی استفاده فراوان علمی کرده است که شاگردی او نزد آخوند خراسانی به مدت هفده سال بوده است.(موسوعه طبقات الفقهاء، ج ۱۴/۱، ص ۳۲-۳۳)
پس از وفات آخوند خراسانی سیدمحمدکاظم یزدی و میرزا محمدتقی شیرازی از مراجع شیعه بوده اند که میرزای شیرازی احتیاطات خود را به سیدابوالحسن اصفهانی ارجاع میداده است و حتی او و شریعت اصفهانی را شایسته مرجعیت پس از خود معرفی کرده بود. سیدابوالحسن اصفهانی در مقطعی در کنار چند تن از فقهای بزرگ به‌عنوان یکی از مراجع تقلید شناخته میشد، اما پس از وفات آیات نائینی، حائری یزدی و آقاضیاء عراقی در ده سال آخر عمر خود به‌عنوان مرجع وحید شیعیان شناخته میشد و زعامت و ریاست شیعیان بر عهده او قرار گرفت تا اینکه روز دوشنبه نهم ذی الحجه ۱۳۶۵ق مطابق با ۱۳ آبان ۱۳۲۵ ش در کاظمین رحلت و در نجف تشییع و به خاک سپرده شد.
آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی هم خود مباحث و مطالب علمی اساتید خود را نوشته و هم شاگردان او درسهای فقه و اصول استاد را تقریر کرده اند، اما او علاوه بر اینها آثار فقه فتوایی متعددی دارد که «وسیله النجاه» از مهمترین و معروف ترین آنها می‌باشد، کتابی که پس از او دهها تن از فقهاء بر آن حاشیه نوشته اند و یکی از محشین وسیله النجاه امام خمینی می‌باشد که در این مقاله به معرفی آن پرداخته شده است.
درباره زمینه و سیر تکوّن و تألیف کتاب «وسیله النجاه» باید گفت: کتاب «ذخیره الصالحین» رساله عملیه‌‌ای بوده که شیخ سعید حلی به تدوین آن پرداخت و دربردارنده فتاوای آیت‌الله سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی بود و در سال ۱۳۲۹ ق برای اولین بار در بغداد به چاپ رسید.(الذریعه، ج ۱۰، ص ۱۶) این کتاب همچنین در الذریعه کتاب «ذخیره الصالحین» به‌عنوان رساله عملیه در بردارنده فتاوای آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی معرفی گردیده است.(همان)
آیت‌الله اصفهانی خود در مقدمه کتاب «وسیله النجاه» در این باره می‌گوید:«رساله ذخیره الصالحین با حجم کم، فایده فراوانی داشته و فهم آن آسان بوده و من پیشتر بر آن تعلیقه نوشتم و موارد اختلاف فتوای خود با متن را مشخص کردم تا برای اطلاع از فتاوایم به آن مراجعه شود؛ در مرحله بعد حواشی را در متن وارد کردم تا فهم و دریافت فتاوایم آسان تر شود و پس از آن بارها در آن دقت کردم، در نتیجه بعضی از فروع را بر آن افزودم و بعضی از مسائل مورد ابتلاء از معاملات و غیر معاملات را به آن ملحق کرد تا فایده آن بیشتر شود؛ اما با همه آنچه انجام گرفت، جوابگوی عمده مسائل و فروع نبود و به همین خاطر مؤمنین نزدم گلایه داشته و درخواست کردند تا در آن بعضی از فروع عام البلوی و بعضی از مسائل پرفایده را درج کنم؛ در نتیجه من درخواست آنها را اجابت کردم و آرزوی آنها را برآوردم ـ با همه پراکندگی خاطر و فراوانی کارها ـ و شکر خدای را که رساله‌‌ای نوشته شد که دربردارنده امهات و مهمات مسائل می‌باشد و من نام آن را «وسیله النجاه» گذاشتم.»(وسیله النجاه، مقدمه مؤلف)
گرچه شهرت «العروه الوثقی» سیدیزدی بیشتر از «وسیله النجاه» سیداصفهانی است؛ ولی شاید به خاطر جامعیت نسبی وسیله النجاه نسبت به عروه الوثقی به لحاظ ابواب و کتابهای فقهی و نیز توجه به فروعات مورد ابتلا، این کتاب برای تحشیه و تعلیقه نوشتن توسط امام خمینی، مقدم بر عروه الوثقی شد و ایشان از سال ۱۳۲۵ تا سال ۱۳۳۲ش مطابق با ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۲ق به مدت هفت سال و در حالی که به تدریس خارج اصول و خارج فقه و فلسفه و نگارش چندین جلد از کتابهای اصولی مشغول بوده، فتاوی و نظرات خود را به‌صورت تعلیقه بر وسیله النجاه نوشتند، نوشته‌هایی که یک دهه بعد سرمایه تألیف «تحریرالوسیله» گردید.
نکته قابل توجه در این اثر این است که حضرت امام بر غالب فتاوی و نظرات سیداصفهانی در متن تعلیقه نوشتند، به گونه‌‌ای که تعداد تعلیقات ایشان ۲۰۶۵ مورد می‌باشد.
نکته دیگر اینکه در حالی که بسیاری از محشین متون فقه فتوایی، از جمله محشین وسیله و عروه، حاشیه و تعلیقه‌‌ای بر مسائل غیر الزامی ـ مکروهات و مستحبات ـ نمی‌نویسند و به درج نظرات توضیحی یا متفاوت خود در احکام الزامی -واجبات و محرمات- بسنده می‌کنند، امام خمینی حتی بر احکام مستحبه و مکروهه نیز تعلیقه نوشته و تفاوت فتوای خود را بیان کرده است.
همچنین ایشان در مواردی به بیان بعضی از ادله مسائل و فتاوای خود نیز پرداخته، چنانکه فروعاتی را به بعضی از مسائل اضافه کرده است.
حواشی و تعلیقات امام خمینی بر کتاب وسیله النجاه، اولین بار در سال ۱۳۴۲ شمسی مطابق با ۱۳۸۲قمری در ۲۲۵ صفحه توسط چاپخانه علمیه در قم چاپ شد و تنها عبارات و کلماتی از متن وسیله النجاه آورده شده و ناظر به آنها فتاوای امام خمینی آمده است؛ اما انتشارات دارالعلم در سال ۱۳۸۵ ق کتاب وسیله النجاه را به‌صورت کامل با تعلیقه‌های امام خمینی و آیت‌الله سیدمحمود شاهرودی در حاشیه آن چاپ و منتشر کرده است و در سال ۱۳۸۸ به مناسبت یکصدمین سال ولادت امام خمینی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی متن وسیله النجاه را با تعلیقات حضرت امام، با تصحیح کامل و با مراجعه جدی و بررسی مخطوطات حضرت امام به چاپ رسانده است؛ و در همان سال ۱۳۸۸ که کنگره تکریم و بزرگداشت آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی برگزار گردید، وسیله النجاه به‌صورت کامل تنها با تعلیقه‌های امام خمینی در دو جلد به چاپ رسید. تا اینکه با دقتی بیشتر، این کتاب در موسوعه الامام الخمینی جلدهای ۲۶ و ۲۷ را به خود اختصاص داده و در اختیار فقه پژوهان قرار گرفته است.
نکته مهمی که باید به آن توجه کرد، اینکه گرچه همین تعلیقات امام خمینی بر وسیله النجاه، اساس کتاب تحریرالوسیله ایشان شده؛ اما با توجه به اینکه در بعضی از مسائل برای ایشان تبدّل رأی و تغییر فتوی رخ داده است، برای اطلاع از آخرین فتوای ایشان در مسائل، باید به تحریرالوسیله مراجعه گردد.
امام خمینی که یکی از ویژگی‌های ممتازشان نظم و دقت در امور می‌باشد، در پایان این اثر چنین نوشته اند:
«والحمدالله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناًف قدفرغ من تعلیقه کتاب وسیله النجاه للسید الفقیه الحجه العلامه السید أبی الحسن الاصفهانی(قدس سره) أقل الخلیقه روح الله الموسوی الخمینی لیله السبت ۲۳ شهر ربیع الثانی۱۳۷۲ الهجریه القمریه» که این تاریخ مطابق با دوازدهم شهریور ماه ۱۳۳۲ بوده است.
