شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پژوش‌هایی که الان در حال انجام است از لحاظ تعداد صفحات برابری می‌کند با تاریخ چاپ دانش فقه که واقعا کم نیست. الآن در همین شهر قم صدها پژوهشکده، ده‌ها پژوهشگاه و نزدیک به بیش از هزار گروه فقه و اصول در حال تلاش هستند و در زمینه‌های مختلف پاسخ‌دهی می‌کنند. این طور نیست که تعداد پژوهش‌های فعلی کم باشد، اما عرضم این است که اگر این تعداد را با نیاز خودمان بسنجیم متوجه می شویم که با وضع مطلوب فاصله داریم.
اختصاصی شبکه اجتهاد: پژوهش، حلقه مفقوده قدیمی حوزه‌های علمیه است. از دیرباز در حوزه‌های علمیه، به آموزش بیش از پژوهش اهمیت داده می‌شده و پژوهشگران حوزوی هیچ‌گاه جایگاهی همتراز با اساتید حوزوی را پیدا نمی‌کردند. تأکیدات همیشگی رهبری در دهه‌های گذشته و البته تأکید اخیر ایشان مبنی بر خالی بودنِ جای نهادهای پژوهشی همچون دفتر تبلیغات اسلامی در نهادهای تصمیم‌گیر و تصمیم‌سازِ کشور، بهانه‌ای شد تا این مطلب را با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خادمی‌کوشا، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در میان بگذاریم. او که علاوه بر پژوهش، از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه قم نیز به شمار می‌رود، معتقد است تلاش‌های حوزه‌های علمیه در تولید محتوا و پژوهش در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هیچ‌گاه کم نبوده است، اگرچه این تلاشها کافی نیست و باید هم به لحاظ حجم و هم به لحاظ افق درنظر گرفته شده برای هر پژوهش، ارتقا یابد. عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معتقد است حوزه باید از پژوهش صرف، وارد عرصه‌های بالاتری از قبیل آینده‌پژوهی نیز بشود. مشروح این گفتگو به قرار زیر است:
اجتهاد: جناب آقای دکتر، وضع کنونی پژوهش در حوزه‌های علمیه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
خادمی‌کوشا: از اینکه تلاش می‌کنید بحث پژوهش در حوزه را مطرح کنید تشکر می‌کنم و امیدوارم که در این هدف بیشتر موفق باشید. نکته‌ی دیگر اینکه بنده یک طلبه هستم با تحصیلات حوزوی و بیشتر همان خادمی کوشا شناخته می‌شوم و دکتر را کنارش نمی‌گویم، لذا شما هم نگویید.
اما در خصوص پژوهش در حوزه که سوال شماست، واقعیتش این است که ابتدا باید پژوهش را بشناسیم تا اهمیت آن مشخص شود. پژوهش در هر جایی که مطرح شود فرع بر آموزش است؛ یعنی ابتدا باید یک آموزش خوب و عمیقی صورت گیرد تا بعد از آن، پژوهش که قدمی در یافتن مطالب نو و گام‌های جدید در یک دانش است انجام شود. خمیرمایه پژوهش، نوآوری آن است. بارها عرض کرده‌ام که آموزش چه بسا ثمره‌اش، نوباوری باشد، یعنی شخصی که از دانش موجود خبر ندارد، مطلبی را مطالعه می‌کند و به یک آگاهی‌هایی می‌رسد. در واقع در این حالت باورش تغییر پیدا می‌کند و یا به یک باوری می‌رسد؛ ولی در اصل خمیرمایه پژوهش نوآوری است و فقط نوباوری نیست؛ یعنی یک قدم از آموزش فراتر است. در واقع پژوهش از طرفی دروازه خروجی آموزش و از طرف دیگر دروازه تولید دانش است؛ یعنی اساساً بدون پژوهش نمی‌توان دانش جدیدی تولید کرد و دانش را توسعه داد. از این جهت است که پژوهش در هر دانش اهمیت خاص خودش را دارد. در بحث حوزوی نیز با توجه به مسائل محدثه‌ای که هر روز دسته ای از آن طلوع می‌کند، اهمیت پژوهش خودش را بیشتر نشان داده و بیشتر جلوه می‌کند. از این جهت واقعا باید در حوزه‌ی مسائل جدید و مستحدثه، هم شناسایی خوبی صورت گیرد و هم اینکه از لحاظ کمیت و کیفیت در مقیاس گسترده‌ای پژوهش‌هایی انجام شود.
امروزه نیاز زیادی به تولید دانش در جهت پاسخگویی به مسائل جدید داریم. امروزه به بازنگری در روش علمی نیاز داریم تا بتوانیم روش حل مسائل جدید را بدست آوریم. از این رو مشخص می‌شود که اهمیت پژوهش در پاسخگویی فقه است. اساساً فقه از آن موقعی که متولد شده است تا به حال، از پژوهش جدا نبوده است. فقهای ما که بعضی‌هایشان به حق به نام محقق نامیده شده‌اند از کسانی بوده‌اند که مطالب جدیدی را گاهی در ساختار فقهی و بیشتر در محتوای فقهی گفته و سعی کرده‌اند مسائل جدید آن دانش را پاسخ‌دهی کنند. امروزه ما نیز برای پاسخگویی به مسائل فقهی چاره‌ای جز سروسامان دادن به پژوهش نداریم. این نکته از اولیات قدم برداشتن در عرصه‌های جدید فقهی است.
این اهمیت پژوهش بود که مطرح شد. اما اینکه حوزه چقدر توانسته در این موضوع قدم بردارد سوال دیگری است که باید پاسخ داده شود. من معتقدم حوزه خیلی توانسته مفید باشد اما این مقدار خیلی زیاد در عین حال خیلی کم است؛ یعنی در حوزه تلاش زیادی شده و پژوهش‌های زیادی در زمینه‌های مختلف مثل روش‌های علم، محتوا و مسائل علم صورت گرفته است، اما از آن طرف هجوم مسائل خیلی زیاد است. لذا این مقدار تلاش زیادی که در حال انجام است قابل تشکر و تقدیر است ولی کافی نیست. برای همین ما همیشه می‌گوییم هم باید در طلاب روحیه‌ی پژوهش ایجاد شود و مطالبه‌گر شوند و هم اولیای امور باید هزینه کنند و برنامه‌ریزی درستی داشته باشند تا بتوانند امر پژوهش را به آن جایگاه مطلوب برسانند. در وضع موجود اگرچه پژوهش‌های زیادی ارائه شده است، اما فاصله با وضع مطلوب بسیار زیاد است. فاصله‌ی بسیار زیاد وضعیت مطلوب با وضع موجود، “نیاز” نامیده می‌شود؛ در واقع همه جا نیاز به همین صورت تعریف می‌شود. این نیازها باید سنجیده شوند و براساس آن‌ها هزینه شود تا انشالله امر پژوهش در حوزه بهتر از اینها سامان بگیرد.
اجتهاد: چرا آن طور که باید و شاید تلاش صورت نمی‌گیرد و هنوز نتوانستیم به وضعیت مطلوب برسیم؟ در شرایط فعلی، برای رسیدن به وضعیت مطلوب چه باید کرد؟
خادمی‌کوشا: در مورد سوال اولتان باید بگویم که با نظر شما موافق نیستم. همانطوری که عرض کردم به نظرم کار پژوهشی در حوزه در حال انجام شدن است و کار کمی هم نیست. پژوهش‌هایی الان در حوزه‌های علمیه در حال انجام است که گاهی به جامعه‌ی جهانی، گاهی به کشور خودمان و گاهی هم به همین شهر قم عرضه می‌شوند. البته توجه شود که پژوهش‌های زیادی داریم که به صورت مکتوب ارائه نمی‌شوند که این موارد بیشتر شامل کلاس‌های درس می‌باشند. این‌طور نیست که کلاس‌های درس خارج فقه و اصول صرفا مسائل آموزشی باشد، بلکه آن کلاس‌ها، به نحوی کارگاه فقاهت و مشق اجتهاد هستند و گاهی در آن‌ها از جهت محتوایی و روشی و ساختاری حرف‌های جدیدی مطرح می‌شود که لزوما در یک مقاله یا کتاب آورده نمی‌شود.
اما آن چیزی که شاهد حرف من است همین مقالات علمی پژوهشی، علمی ترویجی، علمی مروری و فقهی است که در حوزه‌ی خودمان ارائه می‌شود. واقعا پژوش‌هایی که الان در حال انجام است از لحاظ تعداد صفحات برابری می‌کند با تاریخ چاپ دانش فقه که واقعا کم نیست. الآن در همین شهر قم صدها پژوهشکده، ده‌ها پژوهشگاه و نزدیک به بیش از هزار گروه فقه و اصول در حال تلاش هستند و در زمینه‌های مختلف پاسخ‌دهی می‌کنند. این طور نیست که تعداد پژوهش‌های فعلی کم باشد، اما عرضم این است که اگر این تعداد را با نیاز خودمان بسنجیم متوجه می شویم که با وضع مطلوب فاصله داریم. نیاز ما پاسخ‌دهی به مسائل روز است و حتی بالاتر از آن، آینده پژوهی؛ یعنی اعتقاد داریم که جایگاه مطلوب نه تنها پاسخ‌دهی به مسائل روز است بلکه مسائلی که در آینده تحقق مییابد را باید پیشاپیش پیش‌بینی کنیم و حکمش را پیشاپیش مطرح کنیم. اسم این را “آینده پژوهی” می‌گذارند. ما در فقه به این مرحله هنوز نرسیده ایم. چرا؟ چون دامنه تولید مسائل خیلی گسترده است و ما هر نحوی تلاش می‌کنیم باز با وضعیت مطلوب فاصله زیاد داریم. حتی بدین معنا که رسیدن به وضع مطلوب به راحتی هم دست‌یافتنی نیست. چرا؟ چون دانش روز، روزبه‌روز به اندازه‌ی چند ده سال پیشرفت می‌کند.
اصلاً شرایط با پنچاه یا صد سال اخیر قابل مقایسه نیست. هرگاه دانشی پیشرفت می‌کند مسائل فقهی جدید مرتبط با آن نیز نمایان می‌شود. اینکه ما نمی توانیم با آن سرعت دانش، فقه را هم پا جلو ببریم واقعیت فعلی ماست. باید صبر کنیم بعضی مسائل ده سال طول بکشد تا اصل و حکمتش تبیین و مطرح شود و بعد مسائل فقهی آن پاسخ داده شود. امروزه در اقتصاد مسائل ریز فقهی مطرح می‌شود که هنوز اصل موضوع آن حل نشده تا فقه آن معلوم شود. بیت‌کوین یک مساله اقتصادی است؛ پول جدید در عرصه فضای مجازی و دیجیتال. هنوز زمان می‌برد تا اصل موضوع آن مشخص شود و موضع‌گیری های مرتبط با آن بیان شود تا بحث فقهی‌اش معلوم شود. مسائل پزشکی هم پیچیدگی های خاصی دارند مثل بچه‌های یخی، دست‌کاری ژنتیکی، شبیه سازی‌های مختلف؛ تولید حیوان و انسان به گونه‌های مختلف در آزمایشگاه. اینها هر کدام عالمی از مسائل دارند و پرداختن به هر کدام از آن‌ها زمان‌بر است و متخصص آن رشته را می‌خواهد. لذا نتیجه می‌شود که ما با وضع مطلوب فاصله داریم، چون تولید علم جدید بسیار زیاد است؛ هم از جهت کمی و هم از جهت گستره‌ی دامنه‌ی موضوعات. از این جهت است که فاصله‌ی ما با آن‌ها زیاد است نه اینکه کم کاری وجود دارد؛ بلکه از نظر من رسیدن به وضع مطلوب، یک ایده آل و آرمان است که انشالله با ظهور حضرت حجت اتفاق می افتد.
البته راهکاری وجود دارد. بعضی عزیزان گفتند که با این وضعیت موجود ما نمی‌توانیم مساله به مساله جلو برویم. روزانه هزار اختراع در امریکا ثبت می شود که اگر این را در سال حساب کنیم رقم خیلی زیادی می‌شود. این تعداد اختراع سالانه، هر کدام برای خودش چند ده مساله دارد. نمی‌شود به این راحتی آدم تک تک مسایل را پیش ببرد و پاسخ‌دهی کند. حال خود این مسائل گاهی بسیار پیچیده است و بسیار زمان می‌برد تا آدم موضوعش را یاد بگیرد و سپس مساله‌اش را. تازه بعد از آن موضوع شناسی فقهی کند. در مجموع این کار، کار بسیار پیچیده‌ایست. عرض می‌کنم اصلا دست نیافتنی است. پس آمدیم راه جدیدی مشخص کردیم.
راه دست‌یافتنی که ما از آن حمایت می‌کنیم فقه قواعدی است. ما باید قواعد را اینقدر زیاد کنیم که با هر قاعده بتوانیم ده‌ها مساله را حل کنیم تا نیاز نباشد اینقدر هر مساله را زیر و رو کنیم. با این روش قواعدی ارائه می‌شود که می تواند به طور کلی مسائل را حل کند. این یکی از راهکارهایی است که می‌تواند سرعت پاسخ دهی ما را نزدیک کند به سرعت تولید علم. در حال حاضر سرعت پاسخ دهی ما منطبق با سرعت تولید علم نیست و راهکاری که عرض کردم یکی از روش های حل این مشکل است. گروه ما هم با تولید قواعد جدید فقهی پذیرای پیشنهادات و توانمندی‌های طلاب است و هم به پژوهشگران و محققان توانمند پیشنهادات پژوهشی ارائه می‌دهد.
