شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد مبلغی دسترسی به اطلاعات جامع برای فقیه را یک نیاز ضروری برشمرد و گفت: اجتهاد نیاز به حجم عظیمی از اطلاعات دارد، هوش مصنوعی کارکردش تجمیع و پیدا کردن اطلاعات است. اگر هوش مصنوعی هیچ فایده‌ای جزء همین فایده را داشته باشند کفایت می‌کند. هوش مصنوعی هم می‌تواند اطلاعات خام را مهیا و تنظیم کند و هم می‌تواند اطلاعات ترکیب‌شده را بر اساس موضوعات مختلف به فقیه ارائه دهد. اما آیا می‌توان آن حجتی که مهر تائید را بر نتیجه فرآیند اجتهاد می‌زند و آن را حجت شرعی قرار می‌دهد، فرآیند رسیدن به حکم از طریق هوش مصنوعی را هم مورد تائید قرار دهد؟
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم و نماینده مجلس خبرگان رهبری، در ابتدای سومین نشست از سلسله نشست‌های علمی پژوهشی دین و فضای مجازی که با موضوع «کارکرد هوش مصنوعی در فرایند اجتهاد»، در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی برگزار شد، به تعریف هوش مصنوعی پرداخت و گفت: هوش مصنوعی شاخه‌ای از علوم کامپیوتری است که به دلیل مجهز بودن به محاسبات هوشمند و نظام‌مند، در انجام کارهایی که نیاز به هوش انسانی دارد، تفکر بشری را شبیه‌سازی می‌کند.
زمینه‌های استفاده از هوش مصنوعی
وی با اشاره به کارکردهای هوش مصنوعی در علوم مختلف ادامه داد: در حوزه‌هایی همچون پزشکی، اقتصاد، بازار، علوم انسانی و تجربی و دیگر دانش‌ها این استفاده در حال گسترش است و مشخص نیست که در آینده‌ای دور یا میانی و یا حتی آینده‌های نزدیک‌تر، هوش مصنوعی چه پیشرفتی را چه از لحاظ حجم و چه از حیث کیفیت به خود خواهد دید و چه تحولاتی خواهد داشت.
قدرت و اهمیت هوش مصنوعی
مبلغی به تبیین اهمیت و قدرت هوش مصنوعی پرداخت و گفت: به دلیل راهیابی به اطلاعات غیرمستقل، یکپارچه‌سازی اطلاعات مستقل وغیرمستقل، سرعت تجمیع و تحلیل، نتایج زیر حاصل می‌شود:
۱- بر پیچیدگی‌هایی که در تجزیه و تحلیل نهفته است به‌صورت ذاتی و نوعی غلبه می‌کند. البته برخی پیچیدگی‌ها منحصراً با هوش بشری قابل حل است.
۲- گشودن فضاهای جدید با ظهور و گسترش هوش‌مصنوعی
۳- هوش مصنوعی سبب تقویت ادبیات، اصطلاحات و مفاهیم علم و گسترش آن‌ها شده است.
۴- کوتاه شدن راه رسیدن به مطلوب و نتیجه و تسریع در حل معادلات و مسائل
۵- برخورداری هوش مصنوعی از تحقیقات میان‌رشته‌ای، چراکه با توجه به گستره آن، هوش مصنوعی به دنبال هر اطلاع و معلومی می‌رود و به خاطر این ویژگی قدرت بیشتری برای تحلیل و داده‌کاوی موضوعات و تحقیقات بین‌رشته‌ای دارد.
رئیس شورای دین‌پژوهان کشور در ادامه به نسبت بین اجتهاد و هوش مصنوعی پرداخت و گفت: آیا می‌توان از هوش مصنوعی که امروزه استفاده از آن در علوم مختلف رو به افزایش است، در اجتهاد نیز مورد استفاده قرار گیرد؟ برای پاسخ به این سوال باید توجه داشت که اجتهاد یک عمل فکری پیچیده و به تعبیرمصطلح مترامیه‌الاطراف است؛ یعنی اطراف و ابعاد مختلفی فراروی فقیه برای رسیدن به حکم شرعی وجود دارد. فردی نظیر ابوعلی سینا با جامعیتی که در علوم معقول و منقول زمانه، هنگام مواجهه با فقه و اجتهاد خضوع می‌کند چرا که به دقت و ظرافت این علم واقف است. با این اوصاف آیا می‌توان آن حجتی که مهر تائید را بر نتیجه فرآیند اجتهاد می‌زند و آن را حجت شرعی قرار می‌دهد، فرآیند رسیدن به حکم از طریق هوش مصنوعی را هم مورد تائید قرار دهد؟
وی در ادامه افزود: برای استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد باید نکاتی را مدنظر داشت:
۱- هوش مصنوعی می‌تواند زوایای بسیار مهمی از اجتهاد -که برخی از آن شگفت‌انگیز هم هست- را باز کند.
۲- هوش مصنوعی در صورت دقت در به‌کارگیری (سیستم و…) می‌تواند ادبیات و اصطلاحات فقهی بسیاری را ارتقا بخشد یا اصطلاحات جدیدی بیفزاید.
۳- اصالت فقه حفظ شود و منطق حقوق به آن اضافه شود (به این معنا با هم تلفیق شوند). مرحوم شهید صدر (ره) به دنبال این بود که لباس حقوق را بر تن فقه بپوشاند، بدون اینکه به اصالت فقه خدشه وارد شود و از رجوع به مصادر فقه اندکی کاسته شود. درعین اینکه فقه اصالت و مصادر خود را دارد، این فقه بتواند موضوعات حوزه حقوق را درنوردد.
۴- جستجوی تاریخی و مطالعه تاریخی که برای فقیه دقیق‌اندیش مانند شهید صدر (ره) و امام خمینی (ره) که به دنبال استفاده از تاریخ برای یافتن فقه و دقت در آن بودند، لازم است؛ و این بررسی و داده‌کاوی با استفاده از هوش مصنوعی بسیار آسان شده است. هوش مصنوعی توانایی بالایی دارد برای اینکه به سمت این تاریخ مهار نشده و پر از معلومات برود و از گوشه و کنار انبوه اطلاعات، به بررسی موضوعی تاریخی بپردازد.
یکی از کارهای بسیار مهم در فرآیند اجتهاد، رجوع فقیه به پیش‌فرض‌های مسئله است؛ چون ممکن است فقیه به‌صورت ناخودآگاه تحت تأثیر پیش‌فرض‌هایی قرار گیرد که باعث اشتباه در نتیجه شود. علم فلسفه فقه، فقیه را از این اشتباهات مصون می‌دارد و هوش مصنوعی می‌تواند پیش‌فرض‌های فقیه را در دوره‌ای از تاریخ کشف کند. البته این داده‌ها کمک‌کننده فقیه برای رسیدن به نتیجه است و نه خود نتیجه.
کارکردهای هوش مصنوعی در اجتهاد
مبلغی دسترسی به اطلاعات جامع برای فقیه را یک نیاز ضروری برشمرد و گفت: اجتهاد نیاز به حجم عظیمی از اطلاعات دارد، هوش مصنوعی کارکردش تجمیع و پیدا کردن اطلاعات است. اگر هوش مصنوعی هیچ فایده‌ای جزء همین فایده را داشته باشند کفایت می‌کند. هوش مصنوعی هم می‌تواند اطلاعات خام را مهیا و تنظیم کند و هم می‌تواند اطلاعات ترکیب‌شده را بر اساس موضوعات مختلف به فقیه ارائه دهد.
معرفی ماهیت موضوعات جدید
عضو خبرگان رهبری موضوع‌شناسی فقهی را یکی دیگر از احتیاجات فقیه خواند و گفت: فقیه در این زمینه ابتدا باید به سمت آگاهی موضوعات جدید برود. فقیه نیاز به معنای صحیح و کامل به موضوع‌شناسی دارد. هوش مصنوعی می‌تواند بخشی از اطلاعاتی که باعث روشن شدن موضوع -به‌خصوص در موضوعات اجتماعی- برای فقیه می‌شود را برای او روشن کند. چون در این موضوعات منابع ذی‌دخل زیاد هستند، منابع لازم‌الرجوع نیز باید زیاد باشد. ذات اجتماع، دارای پیچیدگی است و مسائل اجتماعی به‌گونه‌ای است که اگر مجتهد به‌طور دقیق موضوع را نداند و موضوع را ناقص ببیند، بنابراین حکمی که می‌دهد مربوط به موضوع ذهنی اوست نه موضوع بیرونی و واقعی اجتماعی. به همین جهت وقتی که حکم بر اجتماع عرضه می‌شود؛ ممکن است اثر عکس را به دنبال داشته باشد. وی افزود: این موجبه‌ی جزئیه تا جایی است که اگر خروجی حکم فقیهی که از هوش مصنوعی بهره گرفته با فقیهی که از هوش مصنوعی بهره نگرفته را مقایسه کنیم به تمایز در نتیجه حاصله پی می‌بریم؛ پس باید فقیه به کمک هوش مصنوعی فرآیند اجتهاد را تسریع بخشد و در مسیر رسیدن به حکم، مسیر را گم نکند. حجم اطلاعات هرچه قدر گسترده و بیشتر باشد، احتمالات بیشتر می‌شود و حکم به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود.
خودکفایی هوش مصنوعی در حکم دادن مردود است
مبلغی یکی از محاسن هوش مصنوعی را پر کردن شکاف‌ها در فرآیند رسیدن به حکم دانست و گفت: هوش مصنوعی سبب پر شدن شکاف اطلاعاتی، شکاف احتمالاتی، شناخت موضوعات معاصر و ترکیب کردن و پیوند دادن بین اطلاعات حاصله می‌شود.
رئیس شورای دین‌پژوهان کشور در خاتمه با مردود دانستن خودکفایی هوش مصنوعی در حکم دادن خاطرنشان ساخت: هوش مصنوعی در عرصه اجتهاد به‌تنهایی نمی‌تواند خودکفا باشد و به حکم شرعی برسد. اجتهاد باید از هوش بشری عبور کند و نتایج هوش مصنوعی نیز باید در نهایت از این مسیر عبور کند. اجتهاد، فقاهت و دقت در لحن کلام معصومین علیهم‌السلام است؛ فقاهت یک مذاق و طعم است و این موضوع را هوش غیرانسانی درک نمی‌کند. این مذاق، خاصیتی انسانی است.
