شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
فقهای عظام از دیر زمان در مفهوم «غنا» و «موسیقی» اختلاف داشته و دارند. برخی بر این باورند که هر موسیقی‌ای غنا نیست، ولی هر غنایی موسیقی است. گروهی دیگر بین غنا و موسیقی تفکیک قائل نشده اند و در بعضی از مصادیق به تباین معتقدند، کتاب «کتاب شناسی موسیقی» از معدود کتب منتشره‌ای است که نگاهی کتابشناسانه به بحث موسیقی دارد و کتابهایی را که در این زمینه نوشته شده را فهرست نمده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، کتاب «کتاب شناسی موسیقی» به قلم محمدحسین درافشان، در سال ۱۳۸۲، توسط مرکز پزوهش‌های اسلامی صدا و سیما منتشر گردیده است. «موسیقی» یا «موسیقیا» واژه‌ای یونانی است که در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولی در حوزه‌ی مفاهیم دینی و اصطلاح فقه، با یکدیگر تفاوت دارد.
«غنا» در اصطلاح شرعی عبارت است از «آوازی که از حنجره‌ی آدمی بیرون آمده و در گلو چرخانده (چهچهه) شود و در شنونده حالت سرور و وجد ایجاد کند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانی باشد.» اما موسیقی به «صوتی گفته می‌شود که از آلات موسیقی، پدید آید»، بر این اساس، نسبت بین موسیقی علمی و موسیقی فقهی، عموم و خصوص مطلق استقبل از بیان تعاریف غنا و موسیقی لازم است بدانیم که موسیقی یک دانشِ آمیخته با هنر است تا آن جا که ارسطو موسیقی را یکی از شاخه‌های ریاضیات دانسته، ولی دیگران آن را هنر نامیده اند. وظیفه علم، کشف قوانین است، اما در هنر، ذوق، قریحه و احساس انسان دخالت دارد. علم کاری به زشتی و زیبایی ندارد.
بنابراین، موسیقی هم علم است، زیرا دارای قاعده و قانون می‌باشد و هم هنر است، چون از ذوق و قریحه ناشی می‌شود. پس اسلامی که می‌فرماید: حکمت گم شده انسان مؤمن است، نمی‌تواند یکی از علوم مؤثر و رایج جوامع بشری را نادیده بگیرد. هر علم و هنری می‌تواند در طریق خدمت به خلق و یا ضلالت و خیانت قرار بگیرد، لیکن باید جهات حلیت آن را یافت و به کار گرفت. موسیقی نیز این گونه است، یعنی می‌توان از آن در جهت ابتذال و هرزه گری بهره جست و می‌توان آن را در راه هدایت افراد به خصوص جوان‌ها به کار برد و ده‌ها هزار تن را با قرآن و اهلبیت آشنا کرد و یا به کمک آن، شیوه‌های جدیدی را برای ارشاد و تربیت جوانان و نوجوانان خلق کرد، به طوری که بازدهی مفید و مطلوبی را از آن به دست آورد.
فقهای عظام از دیر زمان در مفهوم (غنا) و (موسیقی) اختلاف داشته و دارند. برخی بر این باورند که هر موسیقی‌ای غنا نیست، ولی هر غنایی موسیقی است. گروهی دیگر بین غنا و موسیقی تفکیک قائل نشده اند و در بعضی از مصادیق به تباین معتقدند. برخی گفته اند: (صُوت المطرب مع الترجیع; صدای طرب انگیزی که با چهچهه توأم باشد). بعضی قید مجلس لهو را آورده اند و… این اقوال متضاد ناشی از عدم دست یابی به یک تعریف جامع و صحیح از موسیقی است. مضافاً این که کارشناسان و متخصصان فن باید موسیقی و غنای مورد نظر فقها را تعریف کنند. کار فقیه صدور حکم است. شناخت موضوعِ، مربوط به عرف است، ولی دربرخی موارد عرف نیز عاجز است; باید فرد متخصص موضوع راتبیین کند؛ مانندالکل صنعتی وسفید.
توصیف کتاب
کتاب شناسی موضوعی در پهنه گسترده پژوهش‌های علمی، کاری شایسته و بایسته است و تدوین کتاب نامه و کتاب شناخت با پیشینه تاریخی، ضرورتِ دانش امروز به شمار می‌آید. یکی از موضوع‌هایی که به کنکاش و جست وجو نیاز دارد، موسیقی است. موسیقی از جمله موضوع‌هایی است که با وجود کاربرد فراوان، همیشه با ابهام‌ها، شبهه‌ها و پرسش‌های زیادی روبه رو بوده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر حساسیت این موضوع افزوده شده است. آیا موسیقی مطلقا حرام است؟ آیا موسیقی به دو نوع حلال و حرام تقسیم می‌شود؟ آیا حلیت و حرمت یک موسیقی به شعر آن بازمی گردد یا ریتم و ملودی نیز در این میان نقش دارند؟ آیا تنها ریتم‌های تند که رقص آور است، اشکال دارد؟ آیا زن و مرد بودن خواننده یا نوازندگان در حلیت و حرمت تأثیرگذار است؟ آیا پخش زنده یا غیرمستقیم در حکم اثر دارد؟ آیا مقام، دستگاه یا گوشه خاصی را می‌توان مطلقا حلال یا مطلقا حرام دانست؟ آیا ابزار نوازندگی یا کیفیت کشیدن صدا و تحریر و چهچهه، حکم خاصی دارند؟ آیا بومی یا غیربومی بودن ابزارهای نوازندگی یا ملودی‌ها، ریتم‌ها و دستگاه‌ها، حکم را تغییر می‌دهد؟ و…
از سوی دیگر، ویژگی‌های موسیقی ایرانی چیست و چه چیزی آن را از غیر آن جدا می‌سازد؟ موسیقی سنتی با مقامی، محلی یا بازاری چه تفاوتی دارد؟ موسیقی کلاسیک چه ویژگی‌هایی دارد؟ انواع موسیقی‌های غیر بومی چیستند؟ پی آمدهای هر نوع از انواع موسیقی بر فرهنگ عمومی چیست؟ انواع موسیقی بر روح و روان اجرا کنندگان و فکر و جان شنوندگان چه اثری دارند؟ آیا موسیقی می‌توانداثر درمانی داشته باشد؟ آیا موسیقی بر حیوانات، گیاهان و اشیای جامد هم اثر دارد؟ و …هرچند پاسخ به این پرسش‌ها و موارد مشابه نیازمند کاوش جدی در منابع و متون فقهی و دینی است، مطالعه آثار پیشین و دقت در دست آوردهای دیگران و در نهایت، تجزیه و تحلیل یافته‌ها می‌تواند راهنمای خوبی برای ما باشد. البته نخستین گام در تحقیق کتاب خانه ای، مشخص شدن آثار قابل استفاده است که این امر توسط نگارنده این کتاب انجام شده است.
پیش گفتار
از دیر زمان، فهرست نگاری و فهرست نویسی به شیوه‌های گوناگون در میان فرهیختگان و دانشمندان، رواج به سزایی داشته است. یکی از شیوه‌های فهرست نگاری، گردآوری نام کتابهایی است که درباره یک موضوع خاص تدوین شده است. در ضرورت و اهمیت چنین کاری همین بس که نویسندگان فراوانی روزها، ماه‌ها و سال‌های بی شماری را برای یافتن چنین منابعی اختصاص می‌دهند و سرانجام نیز به سرمنزل مقصود نمی‌رسند. چه بسیار پژوهش‌هایی که پس از پایان کار، به دلیل نا آگاهی پژوهشگر آن‌ها از همه منابع، به صورت کاری تکراری یا ناقص عرضه شود. بدین گونه در می‌یابیم که پژوهشگر به همه اندیشه‌های مطرح شده درباره موضوع مورد تحقیق دسترسی پیدا نکرده و به اشتباه دیگران پی نبرده است.
امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید: کسی که با افکار گوناگون روبه رو شود، نقاط اشتباه را خواهد شناخت. چنین پی آمدهایی سبب می‌شود کسانی یا مراکزی به کنکاش در این زمینه بپردازند و به تدوین کتاب شناسی موضوعی روی آورند. از آن جا که تهیه کنندگان صدا و سیما و طلایه داران مسایل فرهنگی برای تجسم و انتقال ایده‌ها و پیام‌های خود ناچارند از ترکیب‌های صوتی چون کلام و افکت و موسیقی بهره جویند، نگارنده بر آن شده است تا این کتاب شناسی موضوعی را به دنیای هنرمندان و هنردوستان ارایه دهد تا گامی باشد در راه تدوین کتاب شناسی‌های دیگر هم چون کتاب شناسی توصیفی، کتاب شناسی تحلیلی، کتاب شناسی تاریخی و…
شیوه تنظیم و استفاده
نگارنده برای تدوین این کتاب شناسی از رده بندی دهدهی دیویی و رده بندی کنگره استفاده کرده است و از کتاب شناسی‌های مرتبط با موضوع بهره برده است تا پژوهشگران محترم سریع تر بتوانند به منابع گوناگون، دسترسی پیدا کنند. این مجموعه بر اساس الفبای عنوان و زبان کتاب‌ها، تهیه شده و در پایان فهرست الفبایی عنوان کتاب‌ها، مؤلفان، فهرست موضوعی همراه با کلید واژه‌ها، فهرست الفبایی ناشران، تنظیم شده است. گفتنی است بر اساس شیوه کتاب نامه نگاری، مشخصات این کتاب شناسی بدین ترتیب است:
عنوان کتاب، نام نویسنده (نویسندگان)، نام برگردان کننده، محل نشر(م)، ناشر(ن)، تاریخ نشر(ت)، صفحه شمار صلی الله علیه و آله، موضوع، کتاب خانه. همچنین باید گفت که نگارنده در این اثرش ۸۳۰ را بررسی و معرفی کرده است.
برخی از کتابهایی که در این اثر معرفی شده اند عبارتند از:
- آثار الاعمال (گناه غنا و آوازخوانی) نویسنده: سیدمحیی الدین طالقانی
- آثار کلیدی موسیقی نویسنده: ژان ژاک سولی ـ گلی سون، مـترجـم: دکتر محمد مجلسی
- آذربایجان خلق ترانه لری (ترانه‌های خلق آذربایجان) نویسنده: داود محمد بیکف، بازنویس منیژه علیپور
- آشنایی با ریتم در تئوری و عمل، نویسنده: رایت استایرر، مـترجـم: عبدالحسین دی پیر
- آشنایی با مفاهیم موسیقی، نویسنده: اداره کل امور فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی
- آواشناسی، نویسنده: علی محمد حق شناس
- آهنگ شناسی و سنجش آن با عروض سنتی، نویسنده: جمال صدری
- اتنوموزیکولژی یا روش بررسی و شناخت موسیقی اقوام و ملل نویسنده: برونو نتل
- احکام موسیقی از نظر مراجع معظم تقلید، نویسنده: جلال محبی
- اخلاق ناصری، نویسنده: خواجه نصیرالدین طوسی
- اسلام و موسیقی، بخش دوم ـ حرمت ربا، بخش سوم ـ مصاحبه با تاگور
- اسلام و هنر، نویسنده: دکتر محمود بستانی، مـترجـم: حسین صابری
- اسنادی از موسیقی، تئاتر و سینما در ایران ۳ جلد
- اشاراتی به فلسفه موسیقی ایرانی، نویسنده: داریوش صفوت
- اطلاعات جامع موسیقی، نویسنده: بهرام نفری
- اطلاعات عمومی موسیقی ویژه علاقمندان موسیقی و داوطلبان کنکور هنر، نویسنده: محمدرضا آزاده فر
- الفبا را با شعر و موسیقی بیاموزیم، نویسنده: رسول نجفیان
- الهدایه السعدیه فی معان الوجدیه یا رساله‌ای به فارسی در سماع و فتوت، نویسنده: احمدبن محمد طوسی، قرن ۷
- (صدویک) اثر ممتاز از بزرگان موسیقی جهان، نویسنده: مارتین بوک اسپن، مـترجـم: علی اصغر بهرام بیگی
- اندیشه‌های علمی فارابی درباره موسیقی، نویسنده: مهدی برکشلی، مـترجـم: محمدبن فارابی (تئوری موسیقی)
- انسان غنا موسیقی، نویسنده: احمد شرفخانی خویی
- انوار المجالس، نویسنده: ملا محمد حسین شهرانی ارجستانی
- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نویسنده: سیدرضا پاک نژاد
- ایران گاهواره دانش و هنر، نویسنده: محمدعلی امام شوشتری
- ایران و اقتباسهای فرهنگی شرق، نویسنده: مغربان ریشاد، مـترجـم: ابوالحسن سرو قد مقدم
- بت چین (مجموعه تصنیف‌های قدیمی و محلی ایران) نویسنده: محمود (شایان) رجبی
- بحورالالحان در علم موسیقی و نسبت آن با عروض، آهنگها و آوازها، نویسنده: محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی
- برخی از مسائل زندگی ساز اسلامی، نویسنده: هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق
- بررسی مسائل اسلامی ۱ ـ انگیزه تحریم موسیقی از نظر دین و دانش ۲ ـ شطرنج از نظر قرآن و رهبران اسلام، نویسنده: خیراللّه مردانی
- بررسی و شناخت آلات موسیقی در ایران از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی، نویسنده: محمد رضا باقریان نویری
- برگزیده الاغانی، نویسنده: علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، مـترجـم: محمدحسین مشایخ فریدنی
- برنامه تربیتی اسلام ۲ ج، نویسنده: سیدجواد امیری اراکی
۳۳؛ و…
لازم به ذکر است در پایان کتاب نمایه‌ها با عنوان‌هایی شامل: مؤلفان، موضوع‌ها، آثار وکتابنامه آورده شده است.
بنابرگزارش وسائل کتاب «کتابشناسی موسیقی» در سال ۱۳۸۲ و در ۱۸۸ صفحه توسط مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما منتشر گردیده است.
