شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
این کتاب در پی آن است که، در حد امکان، نشان دهد که چه شد که کلام و فقه شیعه در رقابت با کلام و فقه سنی، و کلام و فقه عقل‌گرای شیعی در تقابل با کلام و فقه اخباری شیعی شکل گرفت؛ و نقش شیخ مفید در این شکل‌گیری چه بوده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، کتاب «شیخ مفید» که به‌تازگی در ذیل مجموعه «سازندگان جهان ایرانی ـ اسلامی» منتشر شده است، نگاهی روش‌مند و مبتنی بر رویکردهای نوین تاریخ‌پژوهی به زندگی یکی از مهم‌ترین فقهای تاریخ شیعه دارد. این کتاب که نوشته «تیمیه بیگم دائو» است، پویا هیبت‌اللهی به فارسی برگردانده و نشر نامک آن را منتشر کرده است. اِیبنا درباره کتاب با مترجم آن گفت‌وگویی داشته است که می‌خوانیم:
رویکرد کتاب «شیخ مفید» به این شخصیت تاریخی چگونه بوده است؟ آیا این کتاب یک زندگی‌نامه صرف است یا می‌توان آن را نوعی «تاریخ اندیشه» دانست؟
هیبت‌اللهی: کتاب شیخ مفید هم تا حدودی به تحولات زندگی این شخصیت فکری، و هم به اندیشه‌های او درباره مفاهیم «امامت»، «عصمت»، «غیبت و مهدویت»، «نقش عقل در باورهای دینی»، «جایگاه فقیه»، «جهاد»، «خمس»، «زکات» و نظایر این‌ها می‌پردازد. بنابراین، بله این کتاب علاوه بر زندگی‌نامه نوعی «تاریخ فقه و کلام شیعی» نیز هست.
کتاب «شیخ مفید» هم مانند دیگر آثار مجموعه «سازندگان جهان ایرانی- اسلامی» به زبان انگلیسی نوشته شده و فرض اولیه این است که مخاطب آن کسی است که شناخت چندانی از بافت جهان اسلام ندارد. این کتاب در بافت ایران و برای مخاطب ایرانی تا چه اندازه مفید و بدیع است؟
هیبت‌اللهی: همان‌گونه که در پیش‌گفتار آورده‌ام مفاهیم و باورها «تاریخ‌مند»اند و نگاه تاریخ‌باورانه نقشی تعیین‌کننده در برداشت ما از آن‌ها دارد. اگر با دیده تاریخ‌باور به پدیده‌ها بنگریم دیگر نمی‌توانیم به‌راحتی حکم کنیم که تلقی ما از باورها برداشت نهایی، یقینی و مطلق است. نگاه تاریخی امکان‌های جدیدی را از پس اعصار و دوران‌ها احیا کرده و ابزار کارآمدتری را برای بررسی و پژوهش درباره مفاهیم دینی در اختیار ما قرار می‌دهد. در جهان اسلام و به‌ویژه، در دوران معاصر نگاه تاریخی به‌غایت تضعیف شده است. غربیان اما در بررسی تاریخ مفاهیم و اندیشه‌ها، از جمله مفاهیم دینی خود، کوشش‌های فراوانی صورت داده‌اند. از جمله آنان دریافتند که مفاهیم مسیحی‌ای که کلیسای کاتولیک در قالب نامه‌ها و فرامین پاپْ قطعی و یقینی اعلام می‌کرد، صرفاً نتیجه تحولات تاریخی و رقابت‌های سیاسی در عالم مسیحیت بوده است. این نگاه در جهان اسلام تا حدی به فراموشی سپرده شده است. مجموعه «سازندگان جهان اسلام» که انتشارات Oneworld منتشر کرده و ترجمه مجلداتی از آن، از جمله همین کتاب، را نشر «نامک» روانه بازار کرده است نمونه نگاه تاریخی به اندیشه دینی و سیر تحولات و دگرگونی‌هایی‌ست که به مفاهیم و باورها، در هیئتی که امروزه غلبه یافته‌اند، انجامیده است.
پرسش امروزینی که کتاب در پی پاسخ به آن است چیست؟ به جز اندوخته اطلاعات تاریخی و شناخت یک شخصیت تاریخی آیا برای کتاب شیخ مفید می‌توان اهمیت دیگری هم قائل شد؟
هیبت‌اللهی: این کتاب در پی آن است که، در حد امکان، نشان دهد که چه شد که کلام و فقه شیعه در رقابت با کلام و فقه سنی، و کلام و فقه عقل‌گرای شیعی در تقابل با کلام و فقه اخباری شیعی شکل گرفت؛ و نقش شیخ مفید در این شکل‌گیری چه بوده است. از نظر خود من، تحولات اجتماعی‌ای که به موضع‌گیری‌ها و استدلال‌های مفید در دفاع از باورهایی مثل «بداء» و «غیبت» منجر شد بسیار جذاب و خواندنی‌ست. همچنین موضع‌گیری‌های شیخ و همتایان او درباره مسأله «خمس» نقش روابط و مناسبات اقتصادی در نظام دینی را به‌خوبی نشان می‌دهد.
در بخش‌هایی از کتاب به تضاد میان اخباریون و عقل‌باوران پرداخته شده است. رویکرد «شیخ مفید» در این جدال تاریخی شیعی چه بوده است و چه تاثیری در این جدال داشته است؟
هیبت‌اللهی: همان‌طور که می‌دانید کُلینی و ابن‌بابویه فقهای اخباری‌ای بودند که شرع را صرفاً متکی بر قرآن و حدیث می‌دانستند. در میان امامیه پرسش‌ها و مباحثی شکل گرفت که به‌سختی می‌شد پاسخ آن‌ها را با تکیه صرف بر احادیث استنتاج کرد. ابن جُنید اسکافی روش قیاس و اجماع را هم به اصول استنتاج فقه افزود اما از آن‌جا که قیاسْ روش سُنیان بود در میان شیعیان با استقبال اندکی مواجه شد. شیخ مفید اما این خلأ را با استنتاج عقلی پر کرد زیرا معتقد بود که در طول غیبت ممکن است مواردی پیش بیاید که یافتن پاسخی برای آن تنها به حکم عقل بستگی داشته باشد با این استدلال که اگر قرار بود خدا در وحیْ پاسخی به چنین مسائلی ارائه کند همان حکم عقل را صادر می‌کرد. بدین‌ترتیب شیخ مفید سهم بزرگی در عقلانی‌تر کردن فقه شیعه داشته است.
شیخ مفید در دوران آل‌بویه می‌زیسته است. دوره‌ای از تاریخ ایران که از منظر تشیع کمتر به آن توجه شده است. تمرکز کتاب بر رویکرد آل بویه نسبت به تشیع و نقش شیخ مفید در این زمینه چگونه است؟
هیبت‌اللهی: نخستین مسئله‌ای که پس از ذکر تاریخ تولد شیخ مفید در کتاب ذکر می‌شود نظام سیاسی و فکری سلسله آل بویه است. کتاب به رابطه آل بویه با زیدیان، که خود ابتدا از این مذهب بودند، امامیان، اسماعیلیان (از جمله فاطمیان مصر و قرمطیان بحرین)، معتزله، و سُنیان می‌پردازد. آل بویه زیدیانی بودند که به‌تدریج به امامیه گرویدند و به‌نوعی با آنان متحد شدند. آنان باقی جریان‌های فکری را رقیب خود می‌دانستند اما می‌کوشیدند رابطه مسالمت‌آمیزی با همه آن‌ها داشته باشند. نویسنده کتاب معتقد است که دلیل گرایش آل بویه به امامیه آن بود که مفهوم «تقیه» در امامیه ابزار مناسبی برای آنان بود تا رابطه مسالمت‌آمیزی را که می‌خواستند با سایر جریان‌های جهان اسلام داشته باشند حفظ کنند درحالی‌که زیدیان اهل تقیه و مسالمت نبودند. درهرحال، اتحاد آل بویه با امامیه نقش بسیار مهمی در تقویت جایگاه امامیه در تاریخ تشیع داشت. در کتاب به رابطه صمیمانه شیخ مفید با امیر عضدالدّوله بویه‌ای اشاره می‌شود. گاهی او در جلسات مناظره‌ای که شیخ با علمای معتزلی و سُنی برگزار می‌کرد شرکت داشت. مفید در آن جلسات می‌کوشید تا در جدل با دیگران از احتجاجات عقلی بهره بجوید.
خانم پاتریشیا کرون که ویراستار مجموعه سازندگان جهان اسلام است به عنوان یک محقق معروف در مباحث مرتبط با تاریخ اجتماعی محققی شناخته شده است. در کتاب «شیخ مفید» به تاریخ اجتماعی جهان اسلام تا چه میزان توجه شده است؟
هیبت‌اللهی: نمی‌توان گفت که این کتاب با نگاه به تاریخ اجتماعی جهان اسلام نگاشته شده است. اما در کتاب گاهی اشاره می‌شود که علمای شیعه برای پاسخ به برخی مشکلات اجتماعی موضع‌گیری می‌کردند، مثلاً آن‌جا که مردم در شناسایی امام خود و یا به‌سبب به‌طول‌کشیدن غیبت امام دوازدهم دچار حیرت و تردید می‌شدند استدلال‌هایی را مطرح کردند. پیش‌تر هم به «خمس» اشاره کردم که در کتاب نیز بدان پرداخته شده و نظرات مطرح‌شده در این‌باره می‌تواند نمایان‌گر مناسبات اقتصادی و اجتماعی آن زمان باشد.
درباره پروژه پژوهشی خودتان و دیگر آثاری که در دست تحقیق و ترجمه دارید هم توضیح دهید.
هیبت‌اللهی: برنامه درازمدتم کار بر روی میراث فکری جهان اسلام است و ترجمه شیخ مفید را در این راستا باید دید. همچنین ترجمه کتاب امام شافعی از همین مجموعه «سازندگان جهان ایرانی ـ اسلامی» در مراحل پایانی‌ست و ان‌شاءالله به‌زودی منتشر خواهد شد.
.jpg)
لازم به ذکر است، کتاب ۱۶۴ صفحه‌ای «شیخ مفید» نوشته تمیمه بیگم دائو با ترجمه پویا هیبت‌اللهی را انتشارات نامک با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و قیمت ۲۲۵۰۰ تومان در سال ۱۳۹۸ منتشر کرده است.
