شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
به همت مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اجلاسیه «توسعه مباحث فقه، نیازها و ضرورت‌ها» با حضور اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه شب گذشته در مدرسه عالی دارالشفا برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین رحمانی دبیر اجلاسیه در ابتدا گفت: غایت توسعه فقه مباحثی است که باید در امر توسعه فقه به آن توجه داشت. در اینجا مطرح می‌شود، چه کسی می‌تواند به توسعه فقه شکل دهد؛ هر کسی نمی‌تواند در زمینه توسعه فقهی دخیل باشد؛ توسعه فقه به معنی توسعه اجتهاد فقهی است.
عضو هیئت رئیسه مجمع عمومی جامعه مدرسین تصریح کرد: هر کاری که در حوزه فردی و اجتماعی سر می‌زند ریشه و جنبه فقهی دارد، پس هر کسی که فقه نداشته باشد وجودی بی ثمر دارد؛ مفسری که فقه نداشته باشد و فقه نداند، مفید نیست.
توسعه فقه به همراه توسعه اصول است
رحمانی گفت: همه اقشار مردم به فقه محتاج هستند؛ حتی پزشکی که در کار طبابت فعالیت دارد، نیز اگر فقه نداند به مشکل بر می‌خورد؛ اجتهاد به دو شکل اجتهاد فقهی و اصولی وجود دارد؛ قیاس استنباط از اصول شکل می‌گیرد و تا زمانی که سخن از توسعه فقه به میان می‌آید، قطعاً باید به فکر توسعه اصول نیز باشیم.
استاد حوزه علمیه قم افزود: آنچه موجب رشد فقه شد، رشد کتب استدلالی بود که موجب توسعه فقهی گردید؛ توسعه فقهی گاهی اوقات، به شکل توسعه تعمیقی انجام شده است که در هزار سال گذشته فقهای شیعه در تعمیق و دقت در مسائل فقهی پیشروی کرده‌اند و ثمره آن، تراث بزرگ شیعه است.
دبیر اجلاسیه مجمع عمومی جامعه مدرسین تصریح کرد: توسعه موضوعی، به این معنی است که فقهای ما در گذشته، بیشتر هم وغم خود را به بیان احکام مکلف فردی مختص کرده‌اند.
رحمانی با بیان اینکه در عرصه تکالیف جمعی و اجتماعی که قرآن کریم به آن اهمیت بسیاری داده، باید موضوعات جدید فقهی تولید کرد، گفت: امروزه با مکلفان اجتماعی بسیاری از جمله دولت مواجه هستیم که باید تکالیف آن‌ها تبیین شود.
وی افزود: موضوع شناسی که در حوزه‌های علمیه آغاز شده است در توسعه فقهی بسیار کارآمد است؛ در ابتدا این مسیر باید از سوی مراجع عظام تقلید بیان شود و گروه‌هایی مسائل جدید را بیان کنند و طلاب و اساتید و محققان روی این زمینه‌ها کار کنند.
توسعه فقه دغدغه رهبری و خواست مراجع تقلید
در ادامه این اجلاسیه حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ فال مدیر حوزه علمیه استان قم و رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین، به تشریح مباحث مرتبط، اهمیت و جایگاه توسعه مباحث فقهی در حوزه علمیه پرداخت.
وی با اشاره به اهمیت موضوع توسعه فقه عنوان کرد: توسعه فقه یکی از موضوعات مهمی است که نیاز است به صورت علمی و دقیق به آن پرداخته شود تا نیازهای جامعه در این موضوع پاسخ داده شود.
مدیر حوزه علمیه استان قم افزود: این موضوع خواست مراجع و از دغدغه‌های رهبری است که ایشان فرمودند حوزه علمیه امروز باید پاسخگوی تمام ابعاد و نیازهای نظام، حکومت، جامعه و آحاد نظام مقدس جمهوری اسلامی و مسلمین جهان باشد.
فرخ فال تصریح کرد: در دیداری که هیأت رئیسه مجمع عمومی جامعه مدرسین با مراجع داشتند، مراجع عظام تقلید بر لزوم پرداختن به این موضوع تأکید داشتند.
رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین اضافه کرد: رهبر معظم انقلاب نیز تأکید زیادی بر این موضوع داشتند و از برنامه‌های کلان و اساسی که در حوزه علمیه در حال اجراست ابراز خرسندی کردند.
فرخ فال برنامه‌ریزی حوزه برای دستیابی به توسعه فقه را موضوعی مهم برشمرد و خاطرنشان کرد: همان‌گونه که رهبر انقلاب و مراجع عظام تقلید نسبت به توسعه فقه و به‌ویژه فقه معاصر و به تعبیری فقه مضاف تأکید دارند، نیاز است تا حوزه علمیه برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهد تا این موضوع به سرانجام مطلوب برسد چراکه نظام و جامعه نیاز ضروری به این موضوعات دارد.
وی در ادامه تأکید کرد: برگزاری این همایش‌ها می‌تواند سنگ بنای قوی و مستحکمی در جهت توسعه مباحث فقهی به‌خصوص فقه معاصر برای سال تحصیلی آینده باشد.
رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: بیش از ۳۲ مقاله از سوی اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه برای این همایش ارسال شده است که بخش زیادی از آن‌ها در ویژه‌نامه این همایش به چاپ رسیده است که از میان آن‌ها، مقالات حجج‌اسلام علی کاظمی، مهدی نیازی شاهرودی، محمدمهدی گرجیان، محمد کریمی و سید رضی قادری به عنوان ۵ مقاله برتر برگزیده و از آن‌ها با اهدای جوایزی تجلیل به عمل می‌آید.
فرخ فال در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: لازم است که این همایش‌ها و برنامه‌ها ادامه یابد و دیدار و جلسات با اساتید و علما و بزرگان برای پیشبرد علمی بحث توسعه فقه بیشتر شود.
لزوم صیانت از میراث فقهی و ضرورت توسعه ابواب جدید
در ادامه این اجلاسیه، آیت‌الله علیرضا اعرافی سخنران اصلی اجلاسیه عمومی اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه گفت: فقه ما بر مبنای منابع غنی و در بستر یک تحقیقات عظیم تاریخی شکل‌گرفته است و این مساله از افتخارات حوزه‌های علمیه است؛ اینکه گاهی یک صفحه مکاسب و جواهر با مقیاس‌های امروزی در حد یک پایان‌نامه در سطوح عالی در مراکز معتبر دنیا، ارزش دارد، افتخاری بزرگ است.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: این تراث عظیم و دستاوردهای بزرگ تحقیقات فقهی بایستی صیانت شده و روز به‌روز بر عمق و ژرفای آن افزوده شود؛ حوزه نباید یک روز نیز تصور کند که بخواهد در مبانی و ابواب مختلف فقهی از عمق و دقت‌های خود بکاهد.
اعرافی بیان کرد: هم‌زمان با این اعتقاد که از صمیم قلب هر انسان باورمند به شریعت بر می‌خیزد، این نکته را قبول داریم که فقه ما باید به قلمروهای جدید بپردازد و بر اساس مناهج معتبر، توسعه و گسترش پیدا کند.
وی گفت: این نشست و موضوع مبارک به این مقدمات استوار است؛ اصالت و عمق و گستره و ژرفایی فقه، باید صیانت و رشد پیدا کند؛ مرزهای دانش فقه باید با سؤالات گوناگون گسترش پیدا کند.
عضو شورای عالی حوزه عنوان کرد: فقه غنی و فاخر امروز ما دارای یک تاریخ عظیم و شکوه مند است و در گذر تاریخ، این فقه هسته‌های اصلی خود را صیانت و حفظ کرده است، هم در گذر قرون و اعصار توسط علما و چهره‌های بزرگ، بالنده و رشد کرده است.
عوامل تطور و تحول فقه
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: در بستر صحیح اصولی و فقهی، فقه ما رشد و پیشرفت کرده است؛ تطور و تحول فقه به عواملی باز می‌گردد که یکی از آن‌ها از مباحث بنیادی و کلامی که مستقیم و یا غیر مستقیم بر فقه اثر می‌گذارد می‌باشد.
اعرافی بیان کرد: تطوراتی که در مباحث علم اصول رخ داده از جمله این عوامل است؛ در همین عصر کنونی که میهمان شیخ اعظم هستیم، همه می‌دانیم که آن سخنان جدید و نظرات بزرگانی چون وحید بهبهانی و شیخ و شاگردان ایشان در عرصه‌های مختلف به چه میزان فقه ما را فعال‌تر کرده است؛ بحث حکومت و ورود فضای فقهی ما را رشد داد.
وی گفت: عامل سوم، تطوراتی است که در عرصه حدیث و رجال رخ داده است، این تطورات بر عرصه فقه نیز منعکس شده است؛ پاره دیگری از مبانی که در علوم مقدماتی اجتهاد وجود دارد نیز بر این جریان تأثیرگذار بوده است که به بیش از ۳۰ دانش می‌رسد.
عضو شورای عالی حوزه عنوان کرد: یکی از مسائلی که موجب فعال‌تر شدن اجتهاد و استخراج منابع می‌شود، مقوله زندگی بشر و پیدایش رخدادهای جدید است؛ فقه ما ضوابط و قواعد پیشران و هدایت‌گر زندگی بشر را بیان می‌کند و در زمانی که بخواهد تفصیل پیدا کند مرزهای خود را در شعاع موضوعات و پرسش‌های جدید بسط می‌دهد.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: عامل چهارمی که در تطور فقه مؤثر است و توسط فقهای بزرگ ما بالنده شده است، مقوله تطورات موضوعی و عرضه موضوعات و فروع و پرسش‌های جدید است.
اعرافی بیان کرد: این موضوعات و پرسش‌ها، گاهی در حد یک پرسش و مسائل مستحدثه است؛ در این سطح همان‌گونه که در رساله‌های مراجع ما نیز به چشم می‌خورد، مجموعه پرسش‌های جدید بیان شده است که این مباحث در گذشته نیز وجود داشته، البته در گذشته سرعت انتشار کمتری داشت.
وی گفت: سطح دوم آن است که این مسائل مستحدثه ابواب جدیدی را به خود اختصاص می‌دهد؛ گام سوم، آن است که فقه با توجه به گستره مسائل مستحدثه به تولید کتاب‌های جدید می‌پردازد و ابواب جدیدی تولید می‌کند.
توسعه فقه در شعاع عوامل چهارگانه
عضو شورای عالی حوزه عنوان کرد: ابواب فقهی در گذشته به دلیل تراکم مسائل جدید فقهی تولید شده است؛ توسعه فقه در شعاع عوامل چهارگانه مذکور رخ می‌دهد؛ نوع این توسعه نیز در سه سطح است که گاهی در حد یک مساله مستحدثه است، دوم اینکه وارد یک باب موجود می‌شود و مرحله سوم نیز به دلیل تراکم سؤالات و موضوعات منجر به تولید کتب جدید می‌شود.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: در دنیای جدید، سرعت سؤالات افزون‌تر از دنیای پیشین است؛ شاید در دنیای قبل، پس از ۱۰۰ سال تنها ۵ سؤال جدید مطرح می‌شد، ولی در دنیای امروز اگر نگاهی به استفتائات مراجع نگاه کنیم می‌بینیم که هر کدام از مراجع عظام ما چندین جلد از مباحث مستحدثه را منتشر کرده‌اند.
اعرافی بیان کرد: امروزه در دورانی زندگی می‌کنیم که در عرصه‌های برخی علوم چون علوم تجربی در یک سال به عنوان تمام سال‌های گذشته، تولید علم صورت گرفته است و با توجه به این شرایط حوزه، ما باید با قدرت افزون‌تری به سراغ این موضوعات برسیم.
اگر بخواهیم به سراغ ابواب جدید برویم…
وی گفت: اگر بخواهیم به سراغ ابواب جدید برویم باید به مسائل مختلفی نظر بیاندازیم که اولین آن، حوزه اجتماعی و سیاسی است؛ چه بخواهیم چه نخواهیم دنیای غرب، علوم انسانی جدیدی را تولید کرده است که روز افزون نیز بر گستره این علوم افزوده می‌شود؛ علوم انسانی را نرم افزار اداره جهان امروز می‌دانند که وقتی وارد این علوم می‌شویم به مباحثی چون کلام و فلسفه و رفتارهای بشری بر می‌خوریم.
عضو شورای عالی حوزه عنوان کرد: ما به عنوان صیانت گران از اندیشه و فقه الهی و اسلامی و مذهب اهل‌بیت(ع) در قبال این عناصر مسئول هستیم و این پاسخ‌هایی که آن‌ها به سؤالات بشر می‌دهند با پاسخ‌هایی که ما می‌دهیم در برخی قلمروها متفاوت است.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: در برخی شاخه‌ها از جمله اقتصاد و سیاست، فقه ما سوابق درخشانی دارد که باید روی همین اصول کار کرده و این عرصه‌ها را به پیش ببریم؛ ولی در زمینه‌هایی چون تعلیم و تربیت باید به سؤالات مستحدثه و حتی فراتر از آن‌ها از مبانی فقه اهل‌بیت(ع) پاسخ دهید.
جای خالی ابواب جدید فقهی در درس بزرگان حوزه قم
استاد خارج فقه حوزه علمیه قم بیان کرد: بیش از ۶ باب جدید فقهی در این عرصه باید باز شود؛ در منابع ما نیز غنایی عمیق وجود دارد که باید از آن‌ها بهره برد؛ کتاب «العشره وسایل» دنیای وسیع از معارف است و مباحث بسیار مهم فقهی از این بخش استخراج می‌شود که دقیقاً به همین مباحث علوم اجتماعی و انسانی ناظر است.
وی گفت: محور دیگر، شامل مسائل حقوق است؛ اتصال حقوق با فقه نزدیک است که باید با ادبیات و مبانی جدید بیان شود؛ وقتی سؤالات نو را به فقه عرضه می‌کنیم مشاهده می‌کنیم که تا چه میزان این فقه عمیق است.
عضو شورای عالی حوزه عنوان کرد: ای کاش چند صد درس فقه و اصول با همان معیارها در عرصه فقه پزشکی و ژنتیک و سبک زندگی و فناوری و هنر و… انجام شود که البته این کار در مراکز تخصصی ما انجام می‌شود.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: در هر کدام از این محورها باید علمای بزرگ ما در حد مراجع، عمری را صرف این مباحث کنند تا این مسائل را حل نمایند؛ مراجع بزرگ ما به این مباحث می‌پرداخته‌اند؛ آیت‌الله وحید خراسانی و تبریزی بخشی از دروس خود را به این زمینه اختصاص می‌دادند.
اعرافی بیان کرد: پیمودن این مسیر بسیار دشوار است؛ مردان این راه کم هستند و راه نیز ناهموار است؛ در این زمینه چهره‌هایی چون شهید صدر و مراجع عظام باید عمری را در این ابواب سپری کنند؛ در این زمینه سه الگو وجود دارد اول مطالعه فقهی و دوم اجتهاد متجزی است؛ ولی ما به دنبال مجتهدان مطلقی هستیم که در یک قلمرو به صورت ویژه نوآوری داشته باشند و قطعاً سطح سوم است که فقه ما را ارتقا می‌دهد؛ اگر یک قرن نیز به این مقوله‌ها بپردازیم بازهم کم است.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور در پایان سخنان خود گفت: نظام اسلامی برآمده از حوزه است و اگر حوزه به این سؤالات پاسخ ندهد کسی نمی‌تواند این سؤالات را پاسخ دهد؛ حوزه ما با فضای آزاد و فعال به توسعه و ابتکار خواهد رسید.
گفتنی است، پس از پایان سخنان آیت‌الله اعرافی، دو تن از پژوهشگران برتر و صاحبان مقاله مرتبط با توسعه مباحث فقه به ارائه این مقاله پرداختند.
