از نقش مشورتی هوش مصنوعی در اجتهاد تا آینده حوزه در بکارگیری فناوری‌های نوین

استفاده از‌ آی تی نه تنها ضرورت دارد بلکه در حد وجوب است؛ چون بدون آن شرایط استنباط فراهم نمی‌شود؛ فضلا و بزرگان حوزه نیز نگاه مثبتی نسبت به آن دارند تنها اشکال، در زمینه محاذیر است؛ اگر محاذیر احصا و رفع شود، هیچ صاحب نظر حوزوی با آن مخالفت نمی‌کند؛ البته نباید هوش مصنوعی جایگزین فقها شود؛ شارع مقدس قول فقها را حجت قرار داده اما ابزار را حجت قرار نداده، مگر اینکه یقین آور باشد.

شبکه اجتهاد: امروزه از هوش مصنوعی به‌ عنوان ابزاری قدرتمند در روند بررسی‌ تطابق، طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تحلیل آماری و فنی اطلاعات استفاده می‌شود؛ بر این اساس این فناوری می‌تواند خدمات شایانی را در فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه پردازی به همراه داشته باشد.

با گسترش استفاده در فناوری نوین آی تی، آشنایی پژوهشگران علوم اسلامی نسبت به ظرفیت‌ها و مزیت‌های استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های احتمالی پیش‌رو از اهمیت فراوانی برخوردار شده است؛ در همین راستا نخستین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی در آبان‌ماه در مدرسه علمیه معصومیه(س) برگزار شد. «رسا» با آیت‌الله محمدمهدی شب زنده‌دار، عضو فقهای شورای نگهبان در خصوص استفاده از فناوری‌ آی تی گفتگویی داشته است که در آن به موضوعاتی مانند ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی، مخاطرات استفاده هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد، آینده حوزه علمیه در به کار گیری فناوری اطلاعات و دیگر موارد پرداخته شده است.

در ابتدا بفرمایید که چقدر با ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی موافق هستید؟

شب زنده‌دار: مبحثی در علم اصول وجود دارد که بر اساس آن تنها پس از فحص کامل می‌توان به اصول عملیه و امارات عمل کرد؛ بر این اساس هر امکانی که فحص فقیه در مسیر اجتهاد را کامل تر کند، باید به آن توجه شود.

این شیوه همواره در میان فقها رایج بوده است مثلا در گذشته فقها به وسائل الشیعه شیخ حر عاملی مراجعه می‌کردند؛ پس از نوشته شدن مستدرک الوسائل، مرحوم آخوند فرمودند: برای فحص کامل فقهی باید به مستدرک نیز رجوع شود.

بنابراین در صورت وجود امکانات جدید، بدون استفاده از این امکانات فحص مجتهد کامل نخواهد بود و نمی‌توان فتوا داد؛ بدون استفاده از‌ آی تی به معنای عام خود نیز که شامل ابزارهای مختلف می‌شود، نمی‌توان مطلبی را به اسلام نسبت داد؛ مثلا در زمینه واژه شناسی قرآن کریم و روایات با وجود قاموس‌های رایانه‌ای فقیه بدون مراجعه به این ابزار نباید معنایی را برگزیند.

بر اساس اصول مدون حوزه علمیه استفاده از‌ای تی در زمینه‌های مختلف ضروری است و در غیر این صورت مسئله فتوا محل اشکال واقع می‌شود؛ نه تنها بهره گیری از ابزار موجود ضرورت دارد بلکه پس از باز شدن راه، باید استفاده از آن تعمیق پیدا کند.

حتی اگر حوزه علمیه بتوانند در عمیق تر و دقیق تر شدن این ابزار موثر باشد؛ این کار از باب مقدمه واجب، واجب خواهد بود؛ اگر از ابزار جدید بهره نگیریم در درگاه خداوند متعال مسؤول هستیم؛ چرا که در این صورت اجتهادها دقت کمتری خواهند داشت بنابراین از فناوری جدید که خداوند به بشر ارزانی داشته باید بهره لازم گرفته شود.

حوزه علمیه در زمینه استفاده از هوش مصنوعی با چه مخاطراتی رو به رو است و چه گام‌هایی را باید بردارد؟

شب زنده‌دار: میزان اعتبار و حجیت هوش مصنوعی و اطلاعات آی تی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ متخصین امر در این باب باید توضیح دهند که داده‌ها در چه حد دارای اعتبار هستند؛ آیا موجب یقین می‌شوند و یا تنها احتمالات را در پی دارند؟ اگر خطاها فراوان باشد و نتوان در حد یقین به آن اعتماد کرد و در عین حال عده‌ای از پژوهشگران تنها به آن اکتفا کنند، در درگاه خداوند متعال بریء الذمه نخواهند بود.

در عین حال هوش مصنوعی می‌تواند نقش مشورتی برای فقیه داشته باشد؛ فقیه به عنوان مشورت از هوش مصنوعی استفاده می‌کند و آنچه از این ابزار به دست می‌آورد، در کنار هم قرار دهد و استنتاج نهایی را که خود انجام می‌دهد در اختیار جامعه قرار دهد.

اما اگر پا فراتر از این گذاشته شود و همه محصولات هوش مصنوعی به صورت صد در صد پذیرفته شود، اشکالاتی را به همراه خواهد داشت؛ ممکن است برخی که در حوزه استنباط اهلیت کافی را ندارند، اظهار نظر کنند و این ابزار دستاویزی شود که هر فردی خیال کند با استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند نظر اسلام را به دست آورد.

همان طور که هرکسی نمی‌تواند از ابزار پزشکی استفاده کند باید این آگاهی به وجود بیاید که استفاده از این ابزار کار هرکسی نیست و پیش نیازهای خاص خود را دارد؛ بنابراین هوش مصنوعی تنها به کسی که صلاحیت علمی دارد، کمک می‌کند.

در حال حاضر آی تی، مشکلاتی را در سطح در دنیا برای دانش آموزان و دانشجویان ایجاد کرده؛ مانع فعالیت ذهنی دانش آموزان شده است؛ حتی برخی از آن‌ها جدول ضرب بلد نیستد و احترامی برای معلم قائل نیستند چون احساس غنا از حضور معلم می‌کنند.

باید دید هوش مصنوعی چقدر در ابداع و ایجاد جرقه علمی اثر گذار است؛ کم رنگ شدن نقش ذهن و استعداد می‌تواند یکی از محاذیر استفاده از هوش مصنوعی باشد؛ نیاز به آیین نامه حدود بهره گیری از آی تی داریم تا این مشکلات به وجود نیاید.

تفکر اهمیت فراوانی در مسیر تحصیل دارد؛ شخصی حاشیه مکاسب خود را به امام خمینی(ره) هدیه داد؛ امام در جواب فرمود اگر تعداد مراجعات من به حواشی زیاد شود، دیگر زمان فکر کردن نخواهم داشت؛ اگر ‌آی تی فرصت فکر کردن مستقل را از پژوهشگر بگیرد، قهرا به ضرر علم خواهد بود.

مشکل دیگر این است ابزارهای جدید زمینه دسترسی به سایر فضاها مخرب را نیز فراهم می‌کند و می‌تواند فرصت را تبدیل به تهدید کند؛ توجه به جهات مثبت و منفی هوش مصنوعی یک امر لازم است.

با توجه به تحولات حوزه علمیه پس از انقلاب اسلامی افق به کارگیری هوش مصنوعی را چطور می‌بینید؟

شب زنده‌دار: استفاده از‌ آی تی نه تنها ضرورت دارد بلکه در حد وجوب است؛ چون بدون آن شرایط استنباط فراهم نمی‌شود؛ فضلا و بزرگان حوزه نیز نگاه مثبتی نسبت به آن دارند تنها اشکال، در زمینه محاذیر است؛ اگر محاذیر احصا و رفع شود، هیچ صاحب نظر حوزوی با آن مخالفت نمی‌کند؛ البته نباید هوش مصنوعی جایگزین فقها شود؛ شارع مقدس قول فقها را حجت قرار داده اما ابزار را حجت قرار نداده، مگر اینکه یقین آور باشد.

تلفن همراه نیز محاذیری دارد ولی آیا می‌توان گفت نباید از آن استفاده کرد؟ خیر باید درست استفاده شود به عنوان مثال تا سن خاصی تلفن همراه به فرزندان داده نشود.

از طرف دیگر اگر مخاطبین مراکز علمی بدانند که در حوزه علمیه در زمینه تولید علم از بهترین و جدید ترین ابزارها استفاده می‌شود، اطمینان بیشتری نسبت به تولیدات حوزه علمیه پیدا می‌کنند.

دنیا تشنه حق است و پس از یاس از نحله‌های مختلف گوش شنوایی دارد؛ مردم دنیا وقتی بدانند حوزه علمیه با ابزار جدید نظر اسلام را در ساحت‌های مختلف بیان می‌کند، اطمینان بیشتری پیدا خواهند کرد؛ استفاده از این ظرفیت، اقبال به سوی دین را زیاد می‌کند و باعث تبیلغ و نشر اسلام می‌شود.

شاید قبلا در ساخت‌های مختلف به خاطر نبود ابزار امکان اظهار نظر نداشتیم اما اکنون با استفاده از ابزار جدید می‌توانیم در حوزه‌های معرفتی بیشتری وارد شویم.

هوش مصنوعی به عنوان دستیار مجتهد در چه زمینه‌های می‌تواند موثر باشد؟

شب زنده‌دار: از هوش مصنوعی می‌توان به عنوان یک مشاور استفاده کرد؛ اگر فقیه فرصت یا امکان مراجعه را نداشته باشد، می‌تواند از این دستیار استفاده کند؛ مثلا فقیه می‌تواند به راحتی به کتاب‌های مختلف مراجعه کند.

پس از نگارش جامع الاحدیث شیعه، این کتاب بسیار مورد توجه مورد توجه بزرگان حوزه علمیه مانند امام خمینی(ره) آیت‌الله خویی و آیت‌الله میلانی قرار گرفت؛ در حالی که ظرفیت‌هایی که هوش مجازی در اختیار فقیه قرار می‌دهد، غیر قابل مقایسه با این کتاب است و مسیر را در فرآیند اجتهاد بسیار ساده تر می‌کند.

آینده حوزه علمیه را با مدیریت آیت‌الله اعرافی در زمینه به کار گیری فناوری اطلاعات چطور می‌بینید؟

شب زنده‌دار: آیت‌الله اعرافی عالم فرهیخته و آگاهی است؛ مدیر حوزه علمیه حتما از کسانی خواهد بود که در رواج بهره گیری از‌ای تی نفش برجسته‌ای را ایفا خواهد کرد؛ در حال حاضر نه تنها نباید به داشته‌ها در زمینه آی تی بسنده کرد بلکه باید زمینه‌های جدید نیز ایجاد شود؛ مراکز علمی نیز باید گام‌های لازم را در این زمینه بردارند.