شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: بحث درباره شخصیت روایی علی بن حدید مدائنی را در چهار مقام؛ توصیف، ترسیم، تحلیل و تحکیم پی می‌گیرم:
توصیف داده‌های راوی‌شناسانه
«علی بن حدید بن حکیم المدائنی الأزدی الساباطی» گرچه از راویان پرروایت و فعّال شیعی است، ولی در کتب اصلی رجال شیعه، به هیچ توصیفی درباره وثاقت یا ضعف از وی برنمی‌خوریم. نجاشی، وی را از راویان امام کاظم علیه السلام اعلام داشته و شیخ طوسی در الرجال، ضمن برشمردن وی از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهما‌السلام، فقط به محل زندگی و رشد وی (مدائن) اشاره کرده است. در مقابل، کشّی، روایات و گزارش‌هایی را در ترجمه وی یادآور شده که دلالت برخی بر مدح وی، محل تأمل و إسناد برخی دیگر دچار اختلال است.
تنها گزاره‌ای که در میان منابع حدیثی پنج قرن اول هجری، می‌توان بدان استناد کرد، «تضعیفی» است که شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام و به تبع آن، الاستبصار، بیان داشته و چنین نوشته است: الْوَجْهُ فِی هَذِهِ الْأَخْبَارِ أَنَّهَا لَا تُعَارِضُ مَا قَدَّمْنَاهُ… لِأَنَّ تِلْکَ الْأَخْبَارَ کَثِیرَهٌ وَ هَذِهِ الْأَخْبَارَ أَرْبَعَهٌ مِنْهَا… عَلِیُ بْنُ حَدِیدٍ وَ هُوَ مُضَعَّفٌ جِدّاً لَا یُعَوَّلُ عَلَى مَا یَنْفَرِدُ بِنَقْلِه… .
ترسیم نقش راوی در تراث حدیثی
عمده روایات علی بن حدید در ابواب فقهی است. وی تقریبا در تمام ابواب فقه دارای روایت است. روایات وی را در تمام ۱۰ جلد کتاب تهذیب الاحکام مشاهده می‌کنیم. در دو جلد ابتدایی کتاب کافی، گرچه در سند ۱۲ حدیث قرار دارد، ولی معمولا روایاتش عقیدتی نیست و مربوط به اخلاق و فضائل است. آمار روایت وی در کتب اربعه بدین شرح است: کافی ۹۴ ـ تهذیب ۹۴ ـ تهذیب ۴۶ ـ الفقیه ۵۶ ـ وسائل ۲۰۵ سند.
وی، بر پایه منابع فهرستی، تألیف یک کتاب حدیث را در پرونده علمی خود دارد و در طریق کتاب‌های ۶ نفر از اصحاب الصادق علیه‌السلام قرار گرفته است که عبارت است از: جمیل بن دراج، جمیل بن صالح، منصور بن یونس، مرازم بن حکیم، حماد بن عیسی و حریز بن عبدالله (با واسطه حماد بن عیسی).
تحلیل تضعیف شیخ
نکات چهارگانه ذیل، می‌تواند در کاهش اعتماد به تضعیف شیخ طوسی نسبت به علی بن حدید، در کتاب تهذیب و استبصار، نقش‌آفرین باشد:
اول: تضعیف شیخ نسبت به عمار بن موسی ساباطی که در عبارت، پیش از علی بن حدید قرار دارد، هیچ پشتوانه‌ای ندارد و به گمان قوی، می‌رساند که علت رد خبر از سوی شیخ، عمل نکردن اصحاب به محتوای این روایت بوده است.
دوم: با توجه به تحلیل تضعیف عمار ساباطی، ظاهرا دلیل تضعیف علی بن حدید نیز اتهام فطحی‌بودن وی قلمداد شده است.
سوم: وقتی که به حوزه علمی بغداد و اکابر آن و دیگر حوزه‌های علمی نظر می‌افکنیم، تضعیف و حتی مذمّت علی بن حدید را در لسان هیچ‌یک نمی‌بینیم؛ چه برسد به «مضعف جدا». چهارم: شیخ طوسی کتاب تهذیب الاحکام را در عنفوان جوانی (از حدود ۲۷ سالگی ب بعد) و به محض ورود به حوزه علمی بغداد به رشته تحریر درآورده است. طبیعی است نظراتی که در این کتاب ارائه می‌دهد، دستخوش تغییر و اصلاح از جانب خود ایشان گردد. چه اینکه نه در دو کتاب رجالی خود و در نه هیچ یک از تألیفات دیگرش، به این تضعیف اشاره نکرده است.
تحکیم و تردید در ادله وثاقت
نکات و قرائنی که در اثبات وثاقت علی بن حدید و یا مدح وی و یا اعتماد به روایاتش گرد‌آوری شده، برخی قابل اعتنا نیستند، برخی فقط رساننده مدح‌اند و شاید بتوان از برخی دیگر، وثاقتش را برداشت کرد:
الف) قرائن غیرقابل اعتنا
۱. بودن علی بن حدید از مشایخ اجازه
۲. بودن از مشایخ کامل الزیارات
۳. بودن از مشایخ تفسیر قمی
۴. بودن از مشایخ الثقات/ الثلاث
۵. وقوع در سند اول ۱۲ باب از کتاب کافی
ب) قرائن مادحه
۱. سکوت نجاشی
۲. علی بن حسن بن فضال، راوی کتاب وی
۳. واقع شدن در طریق کتب اجلای اصحاب امامیه
۴. گزارش‌ها و روایات حاکی از مدح وی و جایگاهش در زمان امام جواد علیه السلام
۵. تعبیر «له کتاب اخبرنا جماعه» از وی شیخ طوسی
ج) قرینه حاکی از وثاقت
اکثر روایت احمد بن محمد بن عیسی اشعری از علی بن حدید است.
آمار روایات احمد اشعری از وی بدین شرح است:
عنوان کتاب:
الکافی (۷۸ روایت)
التهذیب (۷۷ روایت)
الفقیه (روایت ۵۶)
مجموع (۲۱۱ روایت)
وسائل الشیعه (روایت ۱۳۷ (۶۲%)
اگر برخی ابهامات این دلیل، برطرف شود، می‌توان از آن، برای اثبات وثاقت علی بن حدید، بهره برد.
