شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام محمدحسین ملک‌زاده معتقد است که رساله‌های عملیه فعلی پاسخگوی نیازهای مسلمان در کشورهای غیراسلامی نیست. او به همین دلیل کتاب «فقه بین‌المللی؛ قواعد و احکام فقه برای مسلمانان در کشورهای غیراسلامی» را برای رفع این مشکل تدوین کرده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده، استاد سطح خارج حوزه علمیه و از پژوهشگران حوزه است که سالها در برخی کشورهای اروپایی و آفریقایی تجربه تبلیغ داشته و با دغدغه‌های شرعی تازه‌مسلمانان و مسلمانانی که متولد این کشورها هستند آشناست. وی معتقد است که رساله‌های عملیه کنونی پاسخگوی نیازهای شرعی تازه‌مسلمانان نیست؛ بنابراین کتابی با موضوع فقه بین‌الملل نوشته و احکام شرعی مورد نیاز را تبیین کرده است. گفت‌وگوی ایکنا با ملک‌زاده را می‌خوانید.
شما تأکید می‌کنید که رساله‌های عملیه کنونی پاسخگوی نیازهای شرعی مسلمین در کشورهای غیراسلامی نیست. نوع نگاه شما در بحث تفقه چه تفاوتی دارد که می‌تواند پاسخگو باشد؟
ملک‌زاده: تفقه جامع در دین و منابع آن به ویژه قرآن به روشنی نشان می‌دهد که اسلام یک دین جهانی و جاودانه است؛ یعنی هم فرامکانی و هم فرازمانی است؛ فرامکانی است یعنی به مکان و منطقه خاصی محدود و محصور نیست و پهنه آن همه دنیا و جوامع است. همچنین فرازمانی یعنی دارای جهان‌شمولی تاریخی است و بلندای آن همه تاریخ را در بر می‌گیرد؛ دین اسلام با انسان به عنوان اشرف مخلوقات و موجودی دارای مسئولیت، فارغ از رنگ و نژاد و انتساب به سرزمین‌های مختلف، سروکار دارد، لذا همه مخاطب این دین هستند.
آیات متعددی اشاره می‌کند که این دین، کافه للناس و برای تمام بشریت است و آیات فراوانی با خطاب «یا ایها الناس…» وجود دارد؛ «قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»؛ در اینجا خطاب فقط به مؤمنان و اهل مکه و مدینه نیست، بلکه مخاطب آن نوع بشر است. آیات فراوانی از این دست در قرآن وجود دارد. در آیات ۶۹ و ۷۰ سوره مبارکه یس «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِینٌ؛ و [ما] به او شعر نیاموختیم و در خور وى نیست این [سخن] جز اندرز و قرآنى روشن نیست» و «لِیُنْذِرَ مَنْ کَانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْکَافِرِینَ» فرموده که قرآن برای هر کسی هشداردهنده است که قلب او حی و زنده باشد.
اگر از شمول آیه در مورد سایر موجودات صرف‌نظر کنیم، شمول آن نسبت به انسان‌ها قابل تردید و محل بحث نیست؛ برای شناخت دین اسلام نیازمند تفقه جامع هستیم و برای فقه جامع نیاز به فقه به معنی‌الاعم، یعنی تفقه در تمامی جنبه‌های اعتقادی و معارف و احکام و اخلاق و… داریم؛ شریعت اسلامی به ساکنان جزیره‌العرب و مردمان مناطق اسلامی اختصاص ندارد؛ هم در گذشته کسانی از مناطق دیگر مسلمان شدند و به اسلام پیوستند و هم امروز در هیچ قاره‌ای نیست که مسلمانی نباشد؛ مسلمانانی که در بسیاری از احکام با مسلمین غرب و شرق آسیا مشترک هستند.
البته این پراکندگی سبب شده که در هر جایی از عالم که مسلمین فاصله جغرافیایی یا فرهنگی زیادی از هم دارند، احکام شرعی متفاوتی هم بروز یابد. الان تمرکز جمعیتی مسلمین در غرب و شرق آسیا و شمال آفریقاست و اکثر پرسش‌های فقهی آنها به گونه‌ای است که رساله‌های عملیه کنونی جز در برخی موارد پاسخگو هستند، ولی مسلمانانی در ژاپن، استرالیا، آمریکای جنوبی، جنوب آفریقا و… ممکن است با مسائلی سروکار داشته باشد که در رساله عملیه نیامده باشد؛ بنابراین ما نیازمند فقهی هستیم که برای این نوع مسلمین است.
به همین دلیل برخی از مراجع تقلید قم و نجف اقدام به نوشتن کتبی کرده‌اند که ناظر به نیاز این مسلمین باشد، ولی متأسفانه آنها هم ناظر به مسلمانانی نوشته شده که از کشورهای اسلامی به این مناطق سفر کرده‌اند؛ یعنی مهاجرین و اسامی این کتاب‌ها هم گویای این امر است، مثلا اگر به فارسی باشد، عنوان احکام برای مسافران به کشورهای خارجی است و اگر به عربی باشد، عنوان «الفقه للمغترفین» است که مغترف هم به معنای غریب و دور از وطن و مهاجر است.
در کشورهای غیراسلامی مسائل مبتلابه چیست و آیا مخاطبان زیادی دارد؟
ملک‌زاده: در حال حاضر ده‌ها میلیون مسلمان در شرق و غرب دنیا و کشورهای غیراسلامی به سر می‌برند که خود و اجدادشان اهل کشورهای غیراسلامی هستند و باید به سؤالات آنان جواب داده شود. به همین دلیل بنده کتابی با عنوان «قواعد و احکام فقه بین‌المللی» برای مسلمین کشورهای غیراسلامی تدوین کرده‌ام. برخی مسائل در کشور ما موضوعیت چندانی ندارد ولی در برخی کشورها موضوعی جدی و مبتلابه است؛ مثلاً غسل، کفن و دفن مسلمین. همچنین شهرهایی در جهان برای مسلمین قبرستان ندارند و اموات را باید کجا دفن کنند؟ یا خانم مسلمانی در شهری از دنیا رفته است که خانم مسلمان دیگری در دسترس نیست که او را غسل بدهد. آیا کفار و مسیحیان و… می‌توانند او را غسل بدهند؟ آیا مرد مسلمان می‌توانند او را غسل بدهد؟ مسائل مربوط به ازدواج و روزه گرفتن نیز اهمیت دارد، زیرا در مناطق شمالی اروپا، روزهای ماه رمضان بالغ بر ۲۳ ساعت است و فقط یک ساعت فرصت دارند که چیزی بخورند. آیا با این شرایط می‌توانند روزه بگیرند، در حالی که باید کار کنند.
خانمی در جایی کار می‌کند و اگر کار نکند نمی‌تواند امرار معاش کند و رئیس یا کارفرمای او مصّر است که او حجاب نداشته باشد. آیا می‌تواند از کلاه‌گیس استفاده کند؟ آیا کلاه‌گیس مصداق تبرج و جلوه‌گری نیست؟ تبرجی که در قرآن نهی شده و حتی شاید نهی تبرج از بدحجابی و بی‌حجابی هم بیشتر باشد، یا فرد مسلمانی که تابعیت کشوری غیرمسلمان را دارد در قبال انتخابات و شرکت در آن چه وظیفه‌ای دارد؟ آیا حرام است که در انتخابات یک کشور کافر شرکت کند یا واجب است، مخصوصاً در انتخابات اخیر آمریکا سؤالات فراوانی از سوی مسلمین ساکن آمریکا وجود داشت که تکلیف ما چیست، زیرا ما نمیخواهیم ترامپ در انتخابات رأی بیاورد و می‌خواهیم تغییر کند. آیا جایز است که شرکت کنیم یا واجب است به رقیب او رأی بدهیم؟
گاهی برخی افراد می‌پرسیدند که ما در حضور یک فرد غیرایرانی ولی به زبانی که او نمی‌فهمد از او بدگویی می‌کنیم؟ آیا این هم حکم غیبت دارد، زیرا غیبت در غیاب فرد انجام می‌شود، ولی این کار در حضور اوست و نیز ده‌ها موضوع دیگر در باب طهارت، ذبح و غذای حلال، ازدواج و طلاق، نوع تعامل با قوانین اجتماعی و سیاسی، عضویت در احزاب و… مبتلابه مسلمین این کشورهاست و باید پاسخ فقهی بدهیم، آن هم پاسخی روشن نه توأم با ابهام و اما و اگر.
شما در این اثر از چه روشی استفاده کرده‌اید؟
ملک‌زاده: برای پاسخگوی به نیازها قواعد فقهی متعددی تعریف شده است. قاعده فقهی، یک عبارت فقهی گسترده است که با تطبیق بر مصادیق خود احکام جزئی را در اختیار انسان قرار می‌دهد. ویژگی‌اش این است که موضوع گسترده‌ای دارد و می‌توانیم احکام فراوانی را ذیل یک قاعده فقهی قرار دهیم و ما در زمینه احکام فقهی مرتبط با مسلمین کشورهای غیراسلامی چنین کرده‌ایم.
قبل از کتاب شما، درباره این مسائل کاری انجام شده یا اثری منتشر شده بود؟
ملک‌زاده: در دو سطح نسبت به مسلمین خارج از کشور فعالیت‌هایی صورت گرفته است، یکی سطح مراجع است که معمولاً مطالب آنها متناسب با نیاز مسافران و مهاجران تدوین شده است؛ مثلاً فردی که الان مسلمان می‌شود لازم است غسل انجام بدهد یا خیر؟ زیرا قبل از مسلمان شدن مرتکب جنابت شده یا زنی که وضع حمل داشته احکامی بر او مترتب شده است و غسل‌های متعددی در طول عمر برعهده او بوده است یا درباره ختنه در باب حج در کتب فقهی ما آمده است، یعنی مردی که می‌خواهد به حج برود باید ختنه کند ولی فرد تازه‌مسلمان مبتلابه آن است و متأسفانه به این‌گونه مباحث پرداخته نشده است، چون عمدتاً مخاطبان خود را مسافران و مهاجران می‌دانند.
در سطح دیگر کسانی بوده‌اند که مرجع تقلید نبودند ولی براساس آرای مراجع کتبی نوشته‌اند که احیاناً نویسندگان خودش ذوقی وجود داشته و احکام بیشتری نسبت به رساله‌ها بیان کرده‌اند، ولی کاری که ما کرده‌ایم نگاه جامع به این نیازهاست، چون بنده سالها در برخی کشورها زندگی کرده‌ام. نام این اثر را هم «فقه بین‌المللی؛ قواعد و احکام فقه برای مسلمانان در کشورهای غیراسلامی» نهاده‌ام. البته بناست که متن کتاب برای روحانیونی که در خارج کشور تبلیغ می‌کنند تدریس شود.
برخی مسائل مانند دست دادن به نامحرم در میان یهودیان هم حرمت دارد، گرچه بخش اندکی از آنان به این مورد تقید دارند. در مسیحیت هم پولس شریعت را از بین برد. لذا عمدتاً یکسری عقایدی است که به عواطف تبدیل شده و احکام و قواعدی وجود ندارد؛ گرچه در متون دینی آنان احکام شرعی وجود دارد که الان مراعات نمی‌شود؛ بنابراین تازه‌مسلمانان و مسلمانانی که در فرهنگ غرب و کشورهای غیر اسلامی زندگی می‌کنند چون کمتر در معرض آموزش و فراگیری مباحث شرعی بوده‌اند، سؤالات متعددی در ذهنشان دارند.
آیا فقه بین‌المللی امکان رویکرد تمدنی و حکومتی هم دارد؟
ملک‌زاده: در آغاز سخن از تفقه جامع دین حرف زدم. پنج ساحت فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و تمدنی برای انسان قائلیم و در هر سطحی هم مباحث و زوایای جزئی‌تری مطرح است؛ فقه ما عمدتاً ناظر به پاسخ دادن به موضوعات فردی یک مسلمان و نیازهای اجتماعی اوست، ولی ما در سطح حکومتی و تمدنی هم فقه داریم که کتاب من این دو سطح را کامل پوشش نمی‌دهد؛ گرچه مباحث مختصری را بیان کرده‌ام، از جمله قاعده «جب»؛ یعنی اگر انسانی قبل از اسلام مرتکب گناهانی شده، مثلاً نماز نخوانده است، وقتی مسلمان شود، بخشیده خواهد شد و موظف نیست که قضای نمازهای گذشته را به جا آورد؛ گویی الان متولد شده است. آیا این قاعده در امور حکومتی هم جاری است؟ مثلاً فردی مرتکب گناهانی مانند ضرر جانی، قتل، زنا و شراب‌خواری شده که حد بر او جاری و نیز اجرای حد برعهده حکومت است؛ در کدام مورد حد جاری و در کدام مورد قابل اغماض است؟
در این کتاب تا حدودی به این موضوعات و برخی مباحث حکومتی و سیاسی پرداخته‌ام. اگر بخواهیم به شکل کامل فقه تمدنی باشد، باید مبتنی بر حکومت اسلامی و نظام‌های سیاسی و اقتصادی و اخلاق اسلامی و… باشد، ولی چون این کشورهای غیراسلامی هستند طبیعتاً نمی‌توانیم به این سمت حرکت کنیم.
