بررسی فقهی هتک حرمت مقدسات

استاد ربانی بیرجندی با ورود به بحث ادله حرمت هتک مقدسات؛ به تبعیت از روش ابتکاری ابن جنید اسکافی، ابتدا به ذکر ادله نقلی (کتاب و سنت) و سپس به تبیین ادله لُبّی (اجماع و عقل) پرداخت.

به گزارش شبکه اجتهاد، در پی هتک حرمت به قرآن مجید در کشور سوئد، مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید با همکاری انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه قم، نشستی علمی با عنوان «بررسی فقهی هتک حرمت مقدسات» و با سخنرانی استاد محمدحسن ربانی بیرجندی، عضو هیئت علمی گروه فقه مرکز تخصصی آخوند خراسانی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار نمود.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد در این نشست، بحث خود را با ذکر نقلی تاریخی آغاز نمود و گفت: آیت‌الله حکیم به شیعیان هند اعلام کرده بود که گاو را ذبح نکنند! همین فتوا سبب شد، هندوها به دنبال دلیل تغییر رفتار شیعیان، با شیعیان گفتگو کنند و ارتباطشان با شیعیان بیشتر شد.

وی در ادامه به جایگاه بحث هتک حرمت در قرآن، روایت و اقوال فقها پرداخت و بیان داشت: این بحث اولین مرتبه با تعبیر «انتهاک حرمت» در فقه شیعه به‌عنوان مستند فتوا، مطرح شد و درگذر زمان تا جایی پیش رفت که به‌قاعده فقهی تبدیل شد و وقتی مسئله‌ای در دانش فقه به مرحله قاعده فقهی می‌رسد این نشان از اهمیت بالای آن دارد.

ربانی بیرجندی ادامه داد: در باب مفاهیم بحث، شعائر و حُرُمات یعنی آن چیزهایی که در دین اسلام ارزشمند و مورد احترام است که این دو واژه قرآنی هستند و همچنین مفهوم مقدسات یعنی آن چیزی است که برای بخشی از مردم قابل احترام است و ارزش معنوی دارد؛ مانند نمادهای میراث فرهنگی (مجسمه) محل عبادت (صومعه، دیر، کلیسا) نماد سیاسی (پرچم و سفارتخانه) باید مورد توجه قرار گیرند. در باب منبع تولید مسئله باید توجه داشت که مسئله ممنوعیت هتک حرمت تا بدانجا مهم است که توسط قرآن تولید مسئله شده است.

استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه با ورود به بحث ادله حرمت هتک مقدسات گفت: به تبعیت از روش ابتکاری ابن جنید اسکافی (م۳۸۱ق) ابتدا به ادله نقلی (کتاب و سنت) و سپس به ادله لُبّی (اجماع و عقل) اشاره می‌گردد.

ادله نقلی: مهم‌ترین آیه در این زمینه آیه {وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذَلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّهٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ} (انعام: ۱۰۸) «و آن‌هایی را که جز خدا می‌خوانند دشنام می‌دهید که آنان از روی دشمنی [و] به نادانی، خدا را دشنام خواهند داد. این‌گونه برای هر امتی کردارشان را آراستیم. آنگاه بازگشت آنان به‌سوی پروردگارشان خواهد بود، و ایشان را ازآنچه انجام می‌دادند آگاه خواهد ساخت.» است. در باب شأن نزول آیه گفته شده که برخی مسلمانان به بت‌ها اهانت کردند و همین مسئله زمینه‌ساز جسارت و اهانت کفار به خداوند متعال شد.

ربانی بیرجندی در ادامه ابراز داشت: با توجه به «ف» نتیجه؛ عبارت «کذلک زینا» (که احترام داشتن برخی چیزها را خدا برایشان آراسته و زیبا جلوه داده است) و همچنین تصریح به علت منع، درمی‌یابیم که آیه به دنبال «ضرب القاعده» است و همین نکته باعث می‌شود حکم ممنوعیت، مختص به «سب» نباشد و هر بی‌احترامی را شامل شود و آیه شریفه تصریح در نهی شدید دارد و قابل حمل بر کراهت نیست. برخی مفسران این آیه را در این عبارت خلاصه کرده‌اند «دعوت به علم، فرهنگ و ادب معقول» روایاتی که با تعبیر «إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ کَانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ وَ قُلْتُمْ مَکَانَ سَبِّکُمْ إِیاهُمْ اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَینِنَا وَ بَینِهِمْ وَ اهْدِهِمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ حَتَّی یعْرِفَ الْحَقَّ مَنْ جَهِلَهُ وَ یرْعَوِی عَنِ الْغَی وَ الْعُدْوَانِ مَنْ لَهِجَ بِهِ‌» (خطب نهج البلاغه، ج۲، ص۱۸۵) یا «وَ إِیَّاکُمْ وَ سَبَّ أَعْدَاءِ اللَّهِ حَیْثُ یَسْمَعُونَکُمْ فَیَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ» (کافی، ج۲، ص۳۷۸) نیز در این باره مطرح است و می‌تواند در این بحث مورد توجه قرار گیرد. توضیح آنکه باید توجه داشت که لفظ «سبّابین» صیغه نسبت است نه صیغه مبالغه. همچنین به‌تصریح بسیاری از فقها، عبارت «اکره» در لسان اهل بیت (ع) بر نهی دلالت دارد. نهی حدیث دوم نیز با توجه به منصوص العله بودن، قابل تعمیم به هر نوع اهانت و بی‌احترامی است.

ادله لبی: دو دلیل لبی اجماع و عقل نیز در راستای ادله نقلیِ قاعده هستند و مسلمانان را از بی‌احترامی نسبت به مقدسات سایرین، نهی می‌کنند. سیره‌های معتبر شرعی (سیره عقلا و سیره متشرعه) نیز بر زندگی مسالمت‌آمیز انسان‌های دارای عقاید مختلف، در کنار هم تأکید دارد و حفظ جان و مال و نسل از مهم‌ترین اهداف و مقاصد شریعت است که در راستای همان قاعده مذکور است. علاوه بر این‌ها، بی‌احترامی به دیگران، سبب می‌شود بی‌احترامی‌کننده نیز تحقیر و کوچک شود! لذا از لحاظ اخلاقی و معنوی نیز، بی‌احترامی به دیگران و مقدساتشان، سزاوار نیست.

لازم به ذکر است، در لابه‌لای مباحث مطرح شده در این نشست علمی به اقوال مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت، اشاره شد؛ همچنین به مناسبت هر بحث، وقایع تاریخی مستند ذکر گردید؛ نکات ادبی، تفسیری و واژه‌شناسی که در فهم و استنباط مسئله مؤثر بود بیان شد و نیز منابع متعددی برای مراجعه علاقه‌مندان به‌تفصیل معرفی و تبیین گردید. همچنین بخش پایانی برنامه به پرسش و پاسخ اختصاص داشت.