تقاطع فناوری و فقه: آیا علوم اسلامی سهامدار انقلاب هوش مصنوعی می‌شود؟

اساتید حاضر در نشست اول پنجمین هم‌اندیشی «توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی» که به موضوع ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی» اختصاص داشت، با تأکید بر لزوم گذار از نقش مصرف‌کنندگی به «سهامداری فعال» در فناوری، به واکاوی فرصت‌هایی همچون پردازش زبان‌های دینی، تحلیل نسخ خطی، شبکه‌های دانشی و حتی مهندسی فقه شخصی‌شده پرداختند. در کنار این ظرفیت‌ها، هشدارهایی درباره پیچیدگی‌های اخلاقی، محدودیت‌های تصمیم‌گیری هوش مصنوعی و ضرورت تربیت نسل جدیدی از دانش‌پژوهان «دو باله» (مسلط به علوم اسلامی و فناوری) مطرح شد. این هم‌اندیشی، گامی به سوی ترسیم نقشه راهی است که در آن، علوم اسلامی نه تنها در برابر موج هوش مصنوعی منفعل نماند، بلکه با تبدیل چالش‌ها به فرصت، آینده‌ای پیشرو را رقم بزند.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، چهارمین و پنجمین هم‌اندیشیِ توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی با حضور متخصصان برجستۀ علوم اسلامی طی دو روز در مشهد برگزار شد. اعضای هم‌اندیشی و مهمانان در روز اول در سه نوبت (گزارش اول | گزارش دوم | گزارش سوم) به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوع «روش کاربردی‌سازی در علوم اسلامی» پرداختند.

روز دوم و پنجمین هم‌اندیشی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی به موضوع «ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی» اختصاص داشت که اساتید حاضر طی سه نوبت به ارائه نظرات خود پیرامون موضوع پرداختند. اینک گزارشی از شور اول با سخنان استاد مجتبی الهی خراسانی، استاد محمد حسین بهرامی، استاد سید سعیدرضا عاملی و استاد بهروز مینایی پیش‌رویتان قرار می‌گیرد.

هوش مصنوعی و علوم اسلامی؛ از مصرف‌کنندگی تا سهامداری در آینده فناوری

استاد مجتبی الهی خراسانی در تبیین موضوع هم‌اندیشی گفت: این اجلاسیه با توجه به تحولات شتابان هوش مصنوعی در سال‌های اخیر، به بررسی تأثیرات این فناوری بر علوم اسلامی و شناسایی ظرفیت‌های ویژه آن برای تولیدات علمی حوزه علوم اسلامی می‌پردازد.

رئیس میز توسعه و توانمندی علوم اسلامی، هدف از برگزاری این جلسه را بررسی تحولات، شتاب‌ها و غفلت‌های احتمالی در بهره‌گیری از هوش مصنوعی در علوم اسلامی دانست. از نگاه وی هوش مصنوعی در حوزه‌هایی مانند تراشه‌ها، رایانش کوانتومی، پردازش زبان طبیعی و بسیاری از عرصه‌های نوظهور نقش‌آفرینی می‌کند. علوم اسلامی نه‌تنها به‌عنوان مصرف‌کننده این فناوری، بلکه به‌عنوان سهامدار آینده در بخش‌هایی از تولید آن، نقش‌آفرینی خواهد کرد.

در این اجلاسیه، پس از مقدمه‌ای در مورد استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در تولیدات علمی اسلامی، چالش‌های مرتبط با این فناوری بررسی و مباحث مطرح‌شده به‌صورت دسته‌بندی‌شده موردبحث قرار می‌گیردو و در نهایت، آخرین شور به آینده هوش مصنوعی و راهبردهای کاربردی آن اختصاص می‌یابد.

هوش مصنوعی در خدمت علوم اسلامی؛ از نسخ خطی تا شبکه‌های دانشی

استاد محمدحسین بهرامی در سخنرانی خود در مورد «ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی»، به نکاتی چند در خصوص لزوم توجه به ماهیت میان‌رشته‌ای فناوری در علوم اسلامی، اقدامات انجام‌شده در حوزه علوم اسلامی و انسانی دیجیتال، آینده‌پژوهی و تحولات فناوری، اهمیت فناوری دیجیتال در تحولات علوم انسانی، تفکیک مباحث مرتبط با علوم اسلامی و دیجیتال، علم‌سنجی و حکمرانی در علوم انسانی، داده‌کاوی و هوش مصنوعی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، گسترش مجموعه داده‌ها و مقالات علمی، چالش‌ها و گام‌های آینده در زمینه نسخ خطی و پایان‌نامه‌ها، داده‌های عمیق و تحلیل‌های پیشرفته، شبکه دانشی و بازیابی اطلاعات در منابع دیجیتال، ارتباطات میان منابع و ایجاد شبکه‌های علمی، محبوبیت جهانی پایگاه‌های دیجیتال، بهره‌برداری از اطلاعات کاربران و هوش مصنوعی، توسعه سامانه‌های جدید هوش مصنوعی و دسترسی به منابع و تحقیقات در سایت‌های مختلف اشاره کرد.

عضو هئیت علمی جامعه المصطفی العالمیّه تأکید داشت که برای بهره‌برداری مؤثر از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، نیازمند دانش‌پژوهانی هستیم که علاوه بر آشنایی با فضای علوم اسلامی، درک عمیقی از فناوری‌های نوین نیز داشته باشند.

به گفته او، تحولات فناورانه دیجیتال در تمام حوزه‌ها از جمله علوم انسانی اهمیت ویژه‌ای دارد و اگر دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها به طور جدی به علوم انسانی دیجیتال نپردازند، از پیشرفت‌های جهانی عقب خواهیم ماند.

رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی همچنین به اقدامات انجام‌شده در این حوزه از جمله پژوهش «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال»، راه‌اندازی نشریه‌ای با همین عنوان، برگزاری همایشی با این موضوع در آینده و راه‌اندازی رشته «دین و فضای مجازی» در سطح سه حوزه علمیه قم اشاره کرد.

استاد حوزه علمیه قم در پایان سخنان خود به فعالیت‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه گردآوری و دیجیتال‌سازی منابع علمی و توسعه سامانه‌های هوش مصنوعی اشاره کرد و ابراز امیدواری کرد که این اقدامات بتواند به توسعه علوم اسلامی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در این حوزه کمک کند.

محدودیت‌ها و ظرفیت‌های هوش مصنوعی

استاد سید سعیدرضا عاملی در سخنرانی خود، به بررسی محدودیت‌ها و ظرفیت‌های هوش مصنوعی پرداخت و با اشاره به تلاش هوش مصنوعی برای تقلید از انسان در فکر کردن، رفتار کردن، واکنش نشان دادن و تصمیم‌گیری، به چالش‌های پیش‌بینی‌ناپذیری تصمیمات این فناوری اشاره کرد.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، هوش مصنوعی را با هوش انسانی مقایسه کرد و گفت که تفاوت اصلی در حافظه فعال کمتر و توانایی ذخیره‌سازی داده‌های بسیار بیشتر هوش مصنوعی است.

وی با ارائه مثال‌هایی از حجم عظیم داده‌هایی که هوش مصنوعی می‌تواند ذخیره و پردازش کند، این فناوری را “هوش برتر” یا تراکمی از مجموعه‌های هوشی مختلف دانست و سیر تکاملی هوش مصنوعی را از الگوریتم‌های خوارزمی تا ماشین کدگری آلن تورینگ(Alan Turing)  مورد بررسی قرار داد و به ویژگی‌های اصلی ماهیت هوش مصنوعی از جمله “مژولار بودن”(Modularity)  و “یکپارچگی” اشاره کرد.

وی تأکید کرد که شناخت ماهیت هوش مصنوعی برای بهره‌برداری بهینه از آن ضروری است و بدون این شناخت، ممکن است تنها به ایجاد ماشین‌هایی برای فقه، رجال و تفسیر متون دینی پرداخته شود، بدون اینکه به عمق و معنای واقعی آن پی برده شود.

عاملی در نهایت، شناخت دقیق ماهیت هوش مصنوعی را اولین گام برای استفاده صحیح از آن در کاربردهای مختلف دانست.

تبیین ظرفیت‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی

استاد بهروز مینایی در سخنرانی خود به تعریف هوش مصنوعی و توانمندی‌های آن در حل مسائل، تصمیم‌گیری، بهینه‌سازی، برنامه‌ریزی و یادگیری پرداخت و دادکاوی را به عنوان یکی از زیرشاخه‌های مهم آن معرفی کرد.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران با اشاره به برخی منابع، به تحلیل تحول مفهوم علیّت در طول زمان و در حوزه‌های مختلف پرداخت و کاربرد هوش مصنوعی در علوم انسانی اسلامی را از دو منظر استفاده از آن به عنوان ابزاری برای پژوهش، آموزش، تبلیغات و معرفی مفاهیم اسلامی و نیز تحولاتی که می‌تواند در زمینه‌های قضاوت و تقنین ایجاد کند، مورد بررسی قرار داد.

موسس بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای ، هوش مصنوعی را به عنوان یک دانش بین‌رشته‌ای در کنار سایر حوزه‌های علمی مانند فقه، اخلاق، حقوق، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و فلسفه، بستری برای ایجاد ساحت‌های جدید و مسائل نوینی در علوم انسانی دانست.

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک با اشاره به پتانسیل هوش مصنوعی در فقه، پیشنهاد ایجاد فقه شخصی‌سازی‌شده برای گروه‌های مختلف مردم را مطرح کرد.

مشاور مدیر حوزه های علمیه در زمینه هوش مصنوعی همچنین نقش هوش مصنوعی به عنوان دانش بین‌رشته‌ای در تولید بسته‌های نوین فقهی، اخلاقی و اجتماعی، کمک به تهذیب اخلاقی فردی و اجتماعی، بازنگری مباحث قدیمی فقهی، مهندسی فقه و حقوق و حل مسائل فلسفی و اخلاقی را مورد بررسی قرار داد.