شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
یک پژوهشگر و مدرس دانشگاه، در نشستی با ارائه مدل دو‌مرحله‌ای، نقش فقیه و عرف متشرعه را در گسترش شعائر دینی تحلیل کرد و با استناد به قاعده قرآنی «وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» توضیح داد و گفت: توسعه مصادیق شعائر نه تنها بدعت نیست، بلکه نشان‌دهنده تعامل پویا میان نهاد اجتهاد و نهاد عرف متشرعه است؛ تعاملی که موجب حفظ کارآمدی شریعت در بستر زمان و مکان می‌شود.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی علمی ترویجی با موضوع «فرآیند توسعه مصادیق شعائرالله از منصوص به متعارف؛ تحلیل نقش دوگانه عموم لفظ و عرف متشرعه در تطبیق قاعده تعظیم شعائر» در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد.
در این نشست، حجت‌الاسلام میثم شعیب (پژوهشگر و مدرس دانشگاه) به‌عنوان ارائه‌دهنده، دیدگاه خود را درباره پویایی فقه امامیه در توسعه مصادیق شعائر از مناسک حج به نمادهای متعارف دینی چون زیارت، عزاداری و حمایت از عالمان دین تبیین کرد. وی در چارچوب «مدل دو‌مرحله‌ای توسعه مصادیق شعائر» نقش فقیه را در تأسیس قاعده و نقش عرف متشرعه را در تحقق اجتماعی آن تبیین نمود.
حجت‌الاسلام عباسعلی مشکانی، استاد حوزه و دانشگاه باقرالعلوم(ع)، و دکتر اباذر افشار، عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه(س)، به نقد علمی این دیدگاه پرداختند و بر ضرورت ضابطه‌مندی توسعه مصادیق و پرهیز از عرف‌گرایی تأکید کردند. مشروح این جلسه را در ادامه می‌خوانید:
دکتر شعیب در آغاز با تبیین جایگاه قاعده قرآنی «وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» در نظام هنجاری فقه امامیه، بر این نکته تأکید کرد که مفهوم «شعائرالله» در قرآن ابتدا ناظر به مصادیق خاصی مانند بَدَنه (شتران قربانی در حج) و مناسک معین عبادی بوده است، اما با گذشت زمان و بر اساس عموم لفظ، به عنوان یک قاعده مولد در ابواب مختلف فقه، قابلیت توسعه و انطباق بر مصادیق جدید را یافته است.
وی با روش تحقیق توصیفی–تحلیلی و با رویکرد داده‌بنیاد، مدل نظری خود را با عنوان «مدل تعاملی دو‌مرحله‌ای توسعه شعائرالله» ارائه داد و توضیح داد:
مرحله تأسیس (اجتهادی): فقیه بر پایه اصالت عموم لفظ در آیات قرآن، مفهوم شعائر را از مصادیق محدود حج به قاعده‌ای عام با عنوان «معالم دین‌الله» ارتقا می‌دهد.
مرحله تحقق (عرفی): عرف متشرعه، یعنی جامعه دیندار، در بستر اجتماعی و تاریخی، مصادیق جدیدی از شعائر را کشف و تثبیت می‌کند؛ مانند زیارت، عزاداری، حمایت از عالمان دین، برگزاری مراسم دینی و تعظیم متون مقدس.
شعیب تأکید کرد که ضابطه تشخیص شعائر متعارف، دو شرط اساسی دارد: ۱- اباحه ذاتی عمل (پیش از شعیره شدن، مباح یا مستحب بودن عمل) ۲- دلالت شرعی و قصد اعلام یک معنای دینی
وی افزود: توسعه مصادیق شعائر نه تنها بدعت نیست، بلکه نشان‌دهنده تعامل پویا میان نهاد اجتهاد و نهاد عرف متشرعه است؛ تعاملی که موجب حفظ کارآمدی شریعت در بستر زمان و مکان می‌شود.
بر اساس یافته‌های این پژوهش، مصادیق شعائرالله در فقه امامیه از حدود پنج مورد منصوص قرآنی (همچون بَدَنه، صفا و مروه، مناسک حج و کعبه) به ده‌ها مصداق متعارف در چهار حوزه اصلی شامل اماکن مقدس، اشخاص، آیین‌ها و متون دینی گسترش یافته است.
محورهای نقد
در ادامه نشست، ناقدان علمی به بررسی و تحلیل محتوای ارائه پرداختند. حجت‌السالام عباسعلی مشکانی با تأکید بر ضرورت وفاداری به ادبیات فقهی سنتی، بیان کرد: در طرح مباحث نوینی مانند توسعه مصادیق شعائر، باید از نهادهای معهود فقهی همچون قیاس اولویت، تنبیه منات و عموم منزلت استفاده شود تا مسیر پژوهش در چارچوب روش‌شناسی اجتهادی باقی بماند.
وی نقش عرف را بیشتر در سطح شهادتی و ابزاری دانست و تأکید کرد که فقیه در نهایت باید تشخیص نهایی را بر عهده گیرد.
همچنین، دکتر اباذر افشار نیز با تمرکز بر نسبت عرف و نص، بر لزوم تفکیک میان عرف‌نگری مشروع و عرف‌گرایی غیرمجاز تأکید کرد و اظهار داشت: در صورت توقیفی بودن شعائر، توسعه از نصوص به عرف ممکن نیست. اگر هم شعائر اجتهادی تلقی شود، این توسعه باید در پرتو ضوابط شرعی و اتصال به سنت معصومین(ع) انجام پذیرد. عرف متشرعه منبع مستقل تشریع نیست، بلکه کاشف از سیره مستمر دینداران متصل به عصر معصومین است. او در پایان هشدار داد که هرگونه توسعه بدون ضابطه، زمینه ورود بدعت به دین را فراهم می‌کند.
پاسخ ارائه‌دهنده و جمع‌بندی
در بخش پایانی، حجت‌الاسلام شعیب ضمن استقبال از نقدهای علمی، تصریح کرد که در مدل پیشنهادی، قاعده تعظیم شعائر به عنوان «صغرا و کبرای استدلالی» برای تبیین نظام هنجاری فقه به‌کار رفته است، نه به‌عنوان منبع مستقل استنباط. وی تأکید کرد که مصادیق شعائر اجتهادی و قابل توسعه‌اند، اما در چارچوب قواعد کلان فقهی و با نظارت فقیه برای جلوگیری از بدعت‌ها و انحرافات.
