گزارش نشست علمی؛
لزوم توجه به مطالعات سریانی در حدیث‌پژوهی؛ مطالعه موردی دعای سمات

آیا می‌دانستید که درک عمیق‌تر احادیث و ادعیهٔ اسلامی، می‌تواند وامدار مطالعه‌ی زبانی باشد که امروزه کمتر نامی از آن شنیده می‌شود؟ این پرسش محوری نشستی بود با عنوان «لزوم توجه به مطالعات سریانی در حدیث‌پژوهی» که با ارائه‌ محمدمهدی سیاهکالی در پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، در این نشست که با هدف بررسی تأثیر زبان و فرهنگ سریانی بر احادیث اسلامی و دعای سمات، نقش زبان‌شناسی تطبیقی در فهم بهتر متون حدیثی، و بررسی نمونه‌های تاریخی از تعامل امامان شیعه با زبان سریانی برگزار گردید، سیاهکالی با شفافیت به این مسئله پرداخت که برای فهم بهتر و واکاوی ریشه‌ای بسیاری از مفاهیم در متون حدیثی و ادعیه‌ای مانند «دعای سمات»، نمی‌توان از نقش تأثیرگذار زبان و فرهنگ سریانی چشم پوشید.

او با معرفی زبان سریانی به عنوان شاخه‌ای مهم از زبان آرامی که در خاورمیانه‌ی باستان و در میان مسیحیان رایج بود، بر این نکته تأکید کرد که این زبان، در کنار دیگر گویش‌های دیگر مانند آرامی یهودی و مندایی، بسترساز تبادلات عمیق دینی و فرهنگی در منطقه شده و ردپای آن در میراث مکتوب اسلام نیز مشهود است. تقریری از این بحث تقدیم شما فرهیختگان می‌گردد:

ردپای زبان سریانی در احادیث

تأثیر زبان سریانی بر برخی از احادیث قابل توجه است. در اصول کافی، جلد ۱، صفحه ۲۷ روایتی نقل شده که نشان می‌دهد امام صادق (ع) با زبان سریانی آشنایی داشته و در مواقعی از آن استفاده می‌کرده است. در این روایت، مفضل بن عمر نقل می‌کند که هنگام ورود به خانه‌ی امام صادق (ع)، ایشان را در حال قرائت دعایی به زبان سریانی دیده و سپس امام این دعا را به عربی ترجمه کرده است. این روایت نشان‌دهنده‌ی آشنایی امامان شیعه با زبان سریانی و استفاده از آن در متون دینی است.

باز برای نمونه‌، مناظره‌ی از امام علی (ع) با یک یهودی نقل شده که در آن، امام از عباراتی استفاده کرده که در زبان عربی معنا و مفهومی روشن ندارد. از جمله، واژه‌ی سمت دیان[۱] که در منابع عربی نامفهوم است، اما در زبان آرامی از ریشه‌ی «شمیتا» گرفته شده و به معنای نفرین و تکفیر است.

به گفته‌ی سیاهکالی، این واژه ارتباط نزدیکی با مفهوم اصلی دعای سمات دارد که شیعیان از آن برای نفرینِ دزدان استفاده می‌کردند.

همچنین، روایتی دیگر از امام رضا (ع) نقل شده که در آن، حضرت هنگام بازگویی ماجرای حضرت نوح، عباراتی سریانی را نقل کرده و سپس ترجمه‌ی عربی آن را ارائه داده است. این روایت نیز نشان می‌دهد که برخی از دعاها و مفاهیم مذهبی، ریشه در متون سریانی دارند.

نقش مطالعات سریانی در فهم بهتر متون اسلامی

دعای سمات ارتباط نزدیکی با ترجمه‌ی سریانی کتاب مقدس دارد. دعای سمات با نسخه‌ی سریانی کتاب مقدس، معروف به پِشیتا، در حال تعامل است. این تعامل نشان‌دهنده‌ی تأثیرپذیری متون اسلامی از زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر نیست، بلکه بیانگر نحوه‌ی بازخوانی و اسلامی‌سازی متون مذهبی در دوره‌ی اولیه‌ی اسلام است.

دعای سمات یکی از ادعیه معروف است که در متون اسلامی، خصوصاً در منابع حدیثی، مورد توجه قرار گرفته است. بااین‌حال، برخی از تعابیر آن از نظر معناشناسی و زبانی ابهاماتی دارد که برای فهم بهتر آن‌ها می‌توان از تطبیق این دعا با متون مقدس دیگر، به‌ویژه ترجمه‌های سریانی کتاب مقدس، بهره برد.

با استفاده از این روش تطبیقی، دو بخش مهم از دعای سمات بررسی شده‌اند تا مشخص شود که چگونه زبان سریانی می‌تواند به فهم دقیق‌تر این عبارات کمک کند.

۱. قبه الزمان یا قبه الرمان؟ تطبیق با «مشکن زیمنا»

یکی از عبارات مبهم در دعای سمات این است:

“و بمجدک الذی ظهر لموسى بن عمران على قبه الرمان‏”

این عبارت اشاره به مکانی دارد که حضرت موسی (ع) در آن با خداوند سخن گفت. در برخی نسخه‌ها، به جای قبه الرمان، عبارت قبه الزمان ثبت شده است. علامه مجلسی در بحارالأنوار به این نسخه اشاره کرده است. اما این عبارات چه معنایی دارند و چگونه می‌توان آن‌ها را تفسیر کرد؟

مطالعه تطبیقی نشان می‌دهد که در کتاب مقدس، مکانی که موسی در آن با خداوند سخن گفت “خیمه اجتماع” (אוֹהֶל מוֹעֵד) نامیده می‌شود. این اصطلاح در زبان عبری “מִשְׁכָּן” (مشکن) نامیده می‌شود که در زبان سریانی به “مشکن زیمنا” یا “مسکن زونا” ترجمه شده است. نکته جالب اینجاست که “زیمنا” در سریانی به معنای زمان است و دقیقاً معادل زمان در نسخه قبه الزمان می‌شود. بنابراین، این احتمال وجود دارد که در دعای سمات، اصل عبارت قبه الزمان بوده و در نسخه‌برداری به قبه الرمان تغییر یافته باشد.

در کتاب مقدس، این خیمه، مکانی مقدس بوده که موسی در آن وحی دریافت می‌کرد. در داخل این خیمه، تابوت عهد قرار داشت و ارتباط حضرت موسی با خداوند در آنجا برقرار می‌شد. این بررسی نشان می‌دهد که مطالعه ترجمه‌های کهن می‌تواند در فهم بهتر متون حدیثی مفید باشد.

۲. فوق إحساس الکروبیین: تحلیل واژه “إحساس“

یکی از فرازهای مهم دعای سمات به این شکل است:

“و أسألک اللهم بمجدک الذی کلمت به عبدک و رسولک موسى بن عمران فی المقدسین فوق إحساس الکروبیین فوق غمائم النور فوق تابوت الشهاده فی عمود النور و فی طور سیناء.”

این بخش از دعا توصیفی است از مکانی که حضرت موسی در آن با خدا سخن گفت. بسیاری از عبارات این بخش با توصیفاتی که در کتاب مقدس درباره خیمه اجتماع و تابوت عهد آمده، مطابقت دارد. اما اصطلاح “فوق إحساس الکروبیین” نیاز به بررسی ویژه دارد.

در اینجا، “کروبیین” اشاره به دو فرشته‌ای دارد که روی درپوش تابوت عهد قرار داشتند. این درپوش که “کَپَّرِت” (כַּפֹּרֶת) نامیده می‌شود، در سریانی به “حسایا” (ܚܣܝܐ) ترجمه شده است. این واژه از ریشه ܚܣܐ (ح س ی) گرفته شده که به معنای پاک کردن، کفاره دادن است. در کتاب مقدس، سالی یک بار کاهن اعظم در روز کفاره خون قربانی را روی این درپوش می‌ریخت تا گناهان بنی‌اسرائیل بخشیده شود.

حال اگر واژه “إحساس” را با این تطبیق بسنجیم، مشخص می‌شود که این کلمه احتمالاً شکل عربی‌شده‌ای از واژه سریانی “حسایا” است. به‌عبارت‌دیگر، “فوق إحساس الکروبیین” درواقع اشاره به درپوش تابوت عهد دارد، جایی که موسی از آنجا با خدا سخن گفت. این تطبیق به ما کمک می‌کند که معنای روشن‌تری از این فراز دعای سمات به دست آوریم.

۳. ربوات المقدسین: ارتباط با جماعات قدسیان

بخش دیگری از دعای سمات این است:

“بطلعتک فی ساعیر و ظهورک فی جبل فاران بربوات المقدسین و جنود الملائکه الصافین و خشوع الملائکه المسبحین‏”.

عبارت “ربوات المقدسین” در اینجا مبهم است. برای بررسی آن، باید به آیه ۲ از فصل ۳۳ کتاب تثنیه در عهد عتیق مراجعه کنیم:

“خداوند از سینا آمد و از سعیر بر آنان طلوع کرد و از کوه فاران درخشید. از نزد جماعات قدسیان آمد و از دست راست او شریعت آتشین برای ایشان صادر شد.”

در ترجمه سریانی این عبارت، واژه “ربوات قدیشین” به‌کاررفته است. در قرآن نیز اصطلاح مشابهی وجود دارد:

“و کأین من نبی قاتل معه ربیون کثیر” (آل عمران: ۱۴۶)

کلمه “ربیون” که در برخی تفاسیر به علمای الهی تعبیر شده، در واقع می‌تواند به معنای جماعات پرشمار مقدسین باشد. بنابراین، “ربوات المقدسین” در دعای سمات احتمالاً اشاره به انبوهی از قدیسین و پیامبران دارد که در کنار موسی و دیگر انبیا حضور داشتند.

مطالعه تطبیقی دعای سمات با متون مقدس یهودی-مسیحی و بررسی ترجمه‌های کهن می‌تواند معنای بسیاری از عبارات این دعا را روشن کند.

مطالعه زبان‌شناختی و مقایسه‌ای دعای سمات با ترجمه‌های کهن کتاب مقدس نشان می‌دهد که برخی از عبارات این دعا، در اصل، بازتابی از اصطلاحات عبری و سریانی هستند. بررسی این تطابق‌ها نشان می‌دهد که:

۱. قبه الرمان احتمالاً اشاره به مشکن زیمنا (خیمه ملاقات) دارد که در ترجمه سریانی به معنای خیمه زمان است.

۲. إحساس الکروبیین درواقع اشاره به حسایا (درپوش تابوت عهد) دارد که در سریانی به کار رفته است.

۳. ربوات المقدسین معادل جماعات قدسیان در کتاب مقدس است و به انبوهی از مقدسین اشاره دارد.

فهم دقیق برخی متون اسلامی، به‌ویژه ادعیه، در مواردی بدون مطالعه تطبیقی با متون مقدس دیگر و بررسی زبان‌های کهن مانند سریانی، عبری و یونانی، امکان‌پذیر نیست. بهره‌گیری از این روش‌ها می‌تواند معانی عمیق‌تری را از متون دینی آشکار سازد و ارتباط میان سنت‌های مذهبی مختلف را بهتر نشان دهد.

——————————————

[۱] الکافی (ط – الإسلامیه) / ج‏۴ / ۱۸۳ / باب النوادر …..  ص : ۱۸۰