فقه بین‌الملل؛ روش‌ها و موضوعات/ علیرضا ابراهیمی

اختصاصی شبکه اجتهاد: مطالعه‌ی میان رشته‌ای در فقه و حقوق بین‌الملل، روابط دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، نیازمند تنظیم مقرراتی است که از منظر فقه باید در منابع جستجو گردد. هرچند درگذشته در کتب فقهی موضوعات بین‌المللی مورد بررسی قرارگرفته است، اما گسترش روابط میان کشورها سبب پیدایش موضوعات جدیدی دراین عرصه شده است. مساله تحقیق آن است که ازمنظر روش شناسی، در بررسی موضوعات فقه بین‌الملل ازچه روشی باید استفاده کرد. در این نوشتار با تکیه بر روش اجتهاد جواهری، موضوعات نوین حقوق بین‌الملل برفقه عرضه می‌گردد و از کتاب و سنت مسائل آن استنباط می‌شود. نظریه علمی پژوهش این است که از۵۴۰ موضوع و مساله حقوقی در قرآن، بیش از ۴۹۰ مورد بین‌المللی‌اند و از موضوعات متعدد حقوقی در نهج البلاغه اکثریت آن با موضوعات بین‌المللی مرتبط است. در این نوشتار از روش شناسی فقه بین‌الملل و تبیین موضوعات و مصادیق آن و ضرورت تدوین کتب متعدد در زمینه فقه بین‌الملل سخن گفته شده است و ضرورت تقنین در این حوزه مورد تاکید قرا گرفته است.

ممکن است برخی تصور کنند که فقه بین‌الملل به شاخه‌ای جدید از فقه اطلاق می‌شود که می‌خواهد تمامی موضوعات مسائل و مباحث بین‌المللی را بررسی اجتماعی، سیاسی، تاریخی، اجتماعی، و… کند. در حالی که منظور ما از فقه بین‌الملل همان استفاده از کتاب و سنت و اجماع و عقل و اصول عملیه است برای استنباط احکام شرعی در حوزه بین‌الملل(ابراهیمی،۹۵،۱۳۹۷). به عبارت دیگر، از ظرفیت قرانی و حدیثی شیعه در زمینه موضوعات و مسائل بین‌المللی استفاده گردد. با تکیه بر فقه جواهری و روش استنباط فقه شیعی به دنبال تبیین روش استنباط و بیان احکام موضوعات بین‌المللی هستیم(نجفی،۲۳۴،۲۱). به عنوان مثل می‌خواهیم به دست بیاوریم که حکم فقهی استفاده صلح آمیز از حقوق هسته‌ای چیست؟ و یا حکم فقهی استفاده از سلاح هسته‌ای چگونه است؟(خامنه‌ای، ۱۳۹۷ )

در اینجا ممکن است آیات قرآن کریم دارای اطلاق یا عموم باشند و از روایات و دلیل اجماع و عقل استفاده شود تا حکم فقهی هر یک استنباط گردد (تبریزی،۱۷،۱۴۰۵)در مثال اول حکم اولی مبنی بر تجویز است چرا که اطلاعات و عمومات در این زمینه بسیار است. با روش استنباط فقهی شیعی متداول در دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه، کما اینکه اصولاً استفاده از سلاح هسته‌ای، دلیل کشته شدن گنه‌کار و بی‌گناه حمل بر بطلان و حرمت است(نوری، ۱۳۸۲)

آثار این احکام (جواز یا حرمت) در زمینه نحوه تعیین سیاست دفاعی کشور اسلامی ما و کشورها اسلامی تأثیر خواهد گذاشت. البته با تکیه بر نظریات فقهی حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری(مده) در چهارچوب سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران(قانون اساسی، اصل ۱۱۰) قوانین و مقررات کشوری و مصوبات دولت و شورایعالی امنیت ملی باید از زاویه احکام اولیه، ثانویه و احکام حکومتی مورد بررسی و دقت قرار گیرند. روش متداول در سایر سرفصلها و کتب فقهی از طهارت تا دیات در زمینه فقه بین‌الملل نیز باید دنبال شود و تنها در استنباط آن دسته از ادله شرعی مورد توجه قرار گیرد که حجیت آنان نزد مشهور فقهای امامیه بر اساس کتاب و سنت به صورت مسلم پذیرفته شده است. پس حوزه‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی و تحلیل‌های متفاوت، از حوزه مطالعات فقه بین‌الملل به دور است هر چند در تعیین داده‌ها و تبین موضوعات فقهی از سایر علوم به عنوان کارشناسی برای تعیین مصادیق و موضوعات می‌توان استفاده نمود

پیشینه: فقه و حقوق اسلامی

۱.فقه اهل تشیع؛ ۲. فقه اهل سنت؛ ۳. حقوق خصوصی؛ ۴. حقوق جزا و جرم شناسی؛ ۵. حقوق عمومی و حقوق بین‌‌الملل، فقه خصوصی، فقه عمومی، فقه جزا، فقه بین‌‌الملل.

قواعد مرتبط از قبیل: قاعده لاضرر، اصول، اصل حلیت، سوق‌‌المسلمین، نهادهای حقوقی مانند ازدواج و طلاق (بجنوردی،۳۴،۱۳۹۶)

 موضوعات حقوقی

۱. حقوق عمومی و حقوق خصوصی؛ ۲. حقوق بشر؛ ۳. حقوق بشر دوستانه؛ ۴. سازمان‌های بین‌‌المللی؛ ۵. حقوق بین‌‌الملل جزایی؛ ۶. حقوق هوا وفضا؛ ۷. حقوق دریاها؛ ۸. حقوق دیپلماتیک و کنسولی.

۱. معاهدات بین‌‌المللی؛ ۲. تابعیت، اقامتگاه، آوارگان، پناهندگان، رسیدگی به وضعیت خارجیان؛ ۳ حقوق اساسی، مانند حق حیات؛ ۴. حقوق اسیران، مجروحان؛ ۵. سازمان ملل، حق‌‌ وِتو ۶. کشتار دسته‌جمعی؛ ۷. میراث مشترک بشریت؛ ۸. مصونیت سفیران.

فقه مدنی: بررسی فقهی موضوعات فقهی در مکتب شهید اول و ثانی(مکی، ۱۷۵،۱۴۰۵).

حقوق بین‌الملل: مصونیت قضایی از دیدگاه حقوق بین‌‌الملل.

طهارت: حکم نجس یا پاک بودن ظرف متنجس از نظر فقهای امامیه.

جهاد ابتدایی در زمان غیبت حضرت ولی‌‌عصر(عج)

۱. بررسی فقهی برجام؛ ۲. حقوق دریاها؛ ۳. پدیده‌‌ی عرفان‌‌های نوظهور؛ ۴. انقلاب فرانسه و انقلاب اسلامی؛ ۵. نکاح صغیر در اندیشه‌‌ی علامه حلی و مرحوم نائینی. اجتهادی در فقه شیعه.

– برخی موارد فاقد سابقه است تأسیس اصل می‌‌شود یا حکم صادر می‌‌گردد.

– برخی موارد تطبیق مصادیق می‌‌شود و حکم صادر می‌‌گردد.

این‌‌ مطالب در کتب اصولی، فقهی و علوم اسلامی تعریف شده‌‌اند. از قبیل الهیات، فلسفه، تاریخ و… ولی در حوزه‌‌ی قلمرو فقه تأمل کمتری شده است. در این نوشته مورد توجه قرار می‌‌گیرد که ببینیم فقه در قلمرو حقوق بین‌‌الملل چه نقشی ایفا می‌‌کند. در این جا مباحث مختلفی پیش روی ماست.

۱. فقه، متضمن پرداختن به استنباط احکام شرعی از ادله‌‌ی تفصیلی است. در فقه می‌‌خواهیم تکلیف عبادالله روشن شود تا با انجام آن اعمال بَریُ‌‌الذّمه گردند و تکلیف را ادا کنند. هدف ما در فقه، تبیین حکم شارع، به‌‌دست آوردن اراده و مشیت الهی، بایدها و نبایدها و اوامر و نواهی است. این اوامر از طریق کتاب و سنت به‌‌دست می‌‌آیند. پس هدف فقه، ابتدا فهم تکلیف است و سپس انجام تکالیف مأموربه تا بَریُ‌‌الذّمه گردیم.

۲. اسناد و مدارک و مستندات فقه شیعه در چهار منبع مهم کتاب، سنت، اجماع و عقل خلاصه می‌‌گردد. پس هر دستوری که بخواهد از شرع سرچشمه گیرد، باید با کتاب‌‌الله منطبق باشد و سنت هم آن‌‌را تأیید کند و در صورت فقدان آنها، اجماع (کاشف که به نسبت بر می‌‌گردد) یا دلیل عقل مورد تأیید شرع در آن قضیه وجود داشته باشد(مظفر،۱۳۴،۱۳۷۳)

۳. فقه و ابواب فقهی به بخش‌‌های زیر تقسیم شده است (حرعاملی، ۳،۱۴۰۵):

نوآوری

۱. در یک بررسی کلی، در حوزه‌‌ی حقوق خصوصی، ۳۲ کتاب فقهی، در حوزه‌‌ی حقوق جزا و جرم‌‌شناسی هفت کتاب فقهی، در حوزه‌‌ی حقوق عمومی، سه کتاب، در حوزه‌‌ی حقوقی فردی، عمومی، شش‌‌کتاب فقهی، در حوزه‌‌ی حقوق بین‌‌الملل (الهی، فردی، بین‌‌الملل)، دو کتاب فقهی و در حوزه‌‌ی حقوق بشر، دو کتاب فقهی وجود دارد.

۲. برای همه‌‌ی کتب فقهی می‌‌توان جنبه‌‌های الهی. فردی، عمومی و خصوصی در نظر گرفت، یعنی اقتضای مباحث به گونه‌‌ای است که هر چند اصالتاً در یک شاخه قر ار می‌‌گیرند (مانند متاجر) – که اصولاً در شاخه‌‌ی حقوق خصوصی قرار می‌‌گیرد – ولی حاوی قواعد، اصول، مبانی مسائل و احکامی است که می‌‌توان آن را در شاخه‌‌های دیگر حقوق مانند حقوق عمومی یا حقوق بین‌‌الملل (حقوق تجارت بین‌‌الملل و فقه) مطالعه نمود.

۳. مسلم است با توجه به جدید بودن مباحث حقوق بین‌‌الملل، سازمان‌های بین‌‌الملل، حقوق بشر، حقوق جزای بین‌‌الملل، حقوق بین‌‌الملل خصوصی، تعارض قوانین و… از شاخه‌‌های جدید حقوقی، احکام و مبانی فقهی کتب یاد‌‌ شده، درصدد تبیین پرداختن به موضوعات بین‌‌المللی نبوده‌‌اند. ولی این واقعیت به آن معنا نیست که فقه اسلامی در روابط کشورها و سازمان‌های بین‌‌المللی فاقد احکام، مبانی و مسائل فقهی است، بلکه مستحدثه بودن موضوعات بین‌‌المللی اقتضا می‌‌کند که از مبانی و منابع استنباط احکام شرعی، مسائل بین‌‌المللی و حقوق بین‌‌الملل نیز به درستی تنفیح و پژوهش شده، مبانی آنها استخراج گردد.

۴. از مجموع بررسی آیات و نهج‌‌البلاغه به‌‌دست آمد که در آیات کریمه نزدیک به ۵۷۰ نکته یا موضوع حقوقی وجود دارد که بیش از ۴۹۰ مورد از آنها بین‌‌المللی‌‌اند و از حدود ۳۴۳ نکته یا موضوع حقوقی در نهج‌‌البلاغه، نزدیک به ۱۸۸ مورد مربوط به حقوق بین‌‌الملل و حقوق بشر، ۹۲ مورد مربوط به حقوق عمومی، هفده مورد مربوط به حقوق خصوصی، سیزده مورد مربوط به حقوق جزا و جرم‌‌شناسی و ۳۳ مورد مربوط به منابع و فلسفه‌‌ی حقوق وجود دارد. (ابراهیمی،۳،۱۳۹۴)

۵. اگر مقایسه‌‌ای اجمالی میان منابع اصلی فقهی، یعنی کتاب‌‌الله و نهج‌‌البلاغه و ابواب کیت فقهی شود، روشن می‌‌گردد که در حوزه‌‌های حقوق خصوصی و حقوق جزا و جرم‌‌شناسی، کتاب‌‌ای فقهی متعددی وجود دارد، ولی در حوزه‌‌ی حقوق عمومی (به‌‌صورت مستقل) و نیز حقوق بین‌‌الملل در حد مختصر پرداخته شده است و نیازمند بسط، توسعه، شرح، تفسیر، تدوین و تألیف کتب فقهی متعددی در این زمینه‌‌هاست.

فقه و حقوق بین‌‌الملل (موضوعات)

اکنون، مهم‌‌ترین موضوعات و مسائل حقوق بین‌‌الملل را مرور می‌‌کنیم که در این رشته از علوم انسانی و گرایش حقوق مورد مطالعه‌‌ی حقوق‌‌دانان قرار می‌‌گیرند.

حقوق بین‌‌الملل عمومی شامل موارد زیر است:

1. معاهدات بین‌‌المللی.
2. عرف بین‌‌المللی.
3. اصول کلی حقوقی.
4. رویه قضایی بین‌‌المللی.
5. دکترین حقوق‌‌دانان.
6. عدالت (نصفت).
7. سازمان‌های بین‌‌المللی.
8. حقوق دریاها و آبراه‌‌های بین‌‌المللی.
9. حقوق مخاصمات مسلحانه‌‌ی بین‌‌المللی (حقوق جنگ).
10. روش‌‌های حل و فصل اختلافات بین‌‌المللی.
11. حقوق بشر.
12. حقوق بشردوستانه‌‌ی‌‌‌‌ بین‌‌المللی.
13. حقوق محیط زیست.
14. حقوق هوا و فضا.
15. حقوق دیپلماتیک و کنسولی.
16. حقوق مسئولیت بین‌‌المللی دولت‌ها.
17. حقوق اقلیت‌‌ها.
18. حقوق آوارگان.
19. حقوق پناهندگان.
20. حقوق بین‌‌الملل خصوصی.
21. تابعیت.
22. اقامتگاه.
23. حقوق خارجیان.
24. تعارض قوانین.
25. تعارض دادگاه‌‌ها.
26. عنصر خارجی.
27. تفاوت ماهوی قوانین.
28. اغماض قانون‌‌گذار ملی.
29. حقوق بین‌‌الملل جزایی.

برخی از اصول و قواعد بین‌‌المللی

1. حق (اصل) تعیین سرنوشت ملت‌‌ها.
2. اصل استقلال کشور‌‌ها.
3. اصل برابری دولت‌ها.
4. اصل لزوم جبران خسارت وارده به اشخاص (حقیقی یا حقوقی).
5. اصل حسن نیت در معاهدات بین‌‌المللی.
6. اصل تغییر بنیادین اوضاع و احوال.
7. قاعده‌‌ی استاپل.
8. قاعده‌‌ی ضرورت و اضطرار.
9. اصل تفسیر موسع در معاهدات تجاری و قراردادها.
10. اصل تفسیر مضیق در موارد خلاف اصل.
11. اصل مداخله نکردن در امور داخلی کشورها.
12. اصل دفاع مشروع.
13. اصل منع توسل به زور.
14. اصل لزوم رعایت مقررات در زمان اشغال توسط اشغالگران.
15. اصل حمایت دیپلماتیک.

برخی از مهم‌‌ترین مسائل و موضوعات

1. معاهدات دوجانبه و چندجانبه.
2. معاهدات رسمی یا ساده.
3. عرف عادی و عرف وحشی.
4. سازمان‌های بین‌‌المللی دولتی و سازمان‌های بین‌‌المللی غیردولتی.
5. مناطق دریایی.
6. قلمرو هوایی – زمینی، دریایی کشورها.
7. فلات قاره.
8. موضوعات حقوق بین‌‌الملل.
9. تابعان حقوق بین‌‌الملل.
10. حقوق اساسی بشر.
11. حقوق غیراساسی بشر.
12. عناصر مادی و معنوی عرف.
13. صلاحیت سرزمینی.
14. صلاحیت شخصی.
15. صلاحیت واقعی.
16. صلاحیت جهانی.
17. قاعده‌‌ آمره‌‌ی بین‌‌المللی.
18. تصدیق قاعده‌‌ی حقوقی و دکترین.
19. عدالت (نصفت) و برابری.
20. معاهدات تأسیسی (جنبه‌‌ی قراردادی و جنبه‌‌ی تأسیسی، معاهدات تأسیسی).
21. خطوط مبدأ عادی و مستقیم.
22. عبور بی‌‌ضرر.
23. عبور ترانزیت.
24. حقوق بر جنگ (مشروع، قانونی و عدم مشروعیت، اصل جنگ).
25. حقوق در جنگ (رعایت مقررات در زمان جنگ).
26. حقوق اسیران، کودکان، زنان، مراکز خاص و حقوق بشردوستانه‌‌ی بین‌‌المللی.
27. روش‌‌های حل و فصل اختلافات بین‌‌المللی، سیاسی، حقوقی، (داوری)-حقوقی (قضایی).
28. حمایت دیپلماتیک و حمایت بین‌‌المللی.
29. قلمرو کشورها در حقوق دیپلماتیک و کنسولی.
30. نظریه‌‌ی سنتی ادامه‌‌ی خاک در کشور خارجی(سفارتخانه) و نظریات جدید.
31. مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری دولت.
32. اقلیت‌‌های قومی، نژادی، مذهبی.
33. پناهندگان و آوارگان.

در زیر، برخی از موضوعاتی فهرست می‌‌شوند که می‌‌توان به‌‌صورت مطالعات تطبیقی یا میان رشته‌‌ای می‌‌توان انجام داد تا میان مباحث حقوق بین‌‌الملل و فقه، ارتباط پژوهشی عمیق برقرار ساخت:

الف: فقه‌‌ وحقوق‌‌بین‌الملل عمومی

ب: فقه و حقوق بین‌‌الملل خصوصی

ج: فقه و حقوق بشر و حقوق بشردوستانه‌‌ی بین‌‌المللی

د: فقه و حقوق جزای بین‌‌الملل

1. قرآن و حق تعیین سرنوشت ملت‌‌ها.
2. بررسی فقهی و حقوق معاهدات بین‌‌المللی.
3. دفاع مشروع و تروریسم.
4. اسلام و حقوق محیط زیست.
5. اصل نفی سبیل و قواعد آمره‌‌ی بین‌‌المللی.
6. کاربرد اصل جبران خسارت در فقه و حقوق.
7. حقوق کودک و فقه.
8. حق شرط کشورهای اسلامی در مورد کنوانسیون حقوق کودک.
9. حق شرط در معاهدات از نظر فقهی.
10. نقش عرف در تکوین قاعده‌‌ی کیفری قصاص (از تشخیص مصداق تا تعیین مفهوم).
11. موضوع شناسی و احکام پولشویی در فقه، دیپلماسی دولت اسلامی یا غیراسلامی.
12. محیط زیست با رهیافت قرآنی.
13. فقه و کنوانسیون‌‌های چهارگانه‌‌ی ژنو (۹۴۹)و پروتکل‌‌های الحاقی.
14. کرامت انسانی زندانیان.
15. صلاحیت محاکم داخلی.
16. تجارت الکترونیک.
17. حقوق هسته‌‌ای.
18. بررسی فقهی الزام معاهدات بین‌‌المللی.
19. سلاح هسته‌‌‌‌ای و محیط زیست.
20. اصل حسن نیت در تفسیر معاهدات بین‌‌المللی.
21. ایران و حقوق بین‌‌المللی.
22. صلح و امنیت بین‌‌المللی.
23. اصل مصلحت در روابط سیاسی اسلام.
24. فقه و کنوانسیون منع شکنجه.
25. دین و تابعیت.
26. مداخلات بشردوستانه.
27. همزیستی مسالمت‌‌آمیز و فقه.
28. فقه و مقابله به مثل.
29. فقه و تبعیض جنسیتی.
30. فقه و تولید سلاح‌‌های کشتار جمعی.
31. تجارت بین‌‌الملل و فقه.
32. نفی سبیل و اقتدار سیاسی.
33. حکومت اسلامی و فرق ضاله.
34. بررسی حقوق و تکالیف اهل ذمه.
35. اصل سرزمینی بودن مالکیت معنوی و تعارض قوانین.
36. حقوق سیاسی اقلیت‌‌ها.
37. حقوق عمومی غیرسیاسی اقلیت‌‌ها.
38. حقوق خصوصی اقلیت‌‌ها.
39. مراجعه به قضات در کشورهای غیراسلامی (صلاحیت قاضی و صلاحیت محکمه).
40. اقلیت‌‌های مذهبی و غیرمذهبی.
41. دین و تابعیت.
42. مبانی و قلمرو اعتبار آرای عمومی.
43. فقه و کار.
44. حقوق بشر و مصلحت.
45. تعارض قوانین و تحولات بین‌‌المللی.
46. ایران و کنوانسیون‌‌های حقوق بشری.
47. فرا مکان بودن حقوق بشر اسلامی.
48. جهان‌‌شمولی و نسبیت فرهنگی.
49. مبانی فقهی حقوق بشر.
50. امنیت فردی و فقه.
51. فن رای.
52. ضمانت اجرای داخلی و خارجی حقوق بشر.
53. حقوق اسیران.
54. حقوق کارگران.
55. نقد و آزادی بیان.
56. فقه و ممنوعیت شکنجه.
57. فقه و اشخاص در حقوق بشردوستانه.
58. فقه و سپر انسانی.
59. فقه کار (حقوق بین‌‌الملل کار).
60. مبنا و منشأ حق و فقه.
61. موضوع‌‌شناسی و احکام پولشویی.
62. کشتار دسته‌‌جمعی(نسل‌‌کشی).
63. نسبیت.
64. جنایات جنگی.
65. تجاوز.
66. هواپیما‌‌ربایی.
67. دزد دریایی.
68. قاچاق انسان.
69. برده‌‌داری.
70. قاچاق کالا.
71. قتل مسلمان و کافر.
72. صلاحیت قضایی و قضات غیرمجتهد.
73. مجازات و حقوق بین‌‌الملل زنا در فقه.
74. تروریسم دولتی.
75. جرم سیاسی.
76. تفتیش و تجسس.
77. تشریفات استماع دعوی.
78. تخلفات و احکام قضایی.

نتیجه

کتاب‌‌هایی که می‌‌توان در علم فقه نوشت تا ناظر بر مباحث بین‌‌المللی باشد به شرح زیر فهرست می‌‌گردد. البته ذکر این نکته ضروری است که مطالعاتی در سال‌‌های پس از انقلاب شکوهمند اسلامی در این زمینه انجام گرفته، مانند تأسیس رشته‌‌های فقه سیاسی، مباحث حقوق عمومی در اسلام یا حقوق بین‌‌الملل اسلامی و نیز رساله‌‌هایی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در این زمینه‌‌ها به‌‌صورت بین‌‌رشته‌ای دفاع شده، ولی حائز توجه است که فقه سیاسی بیشتر ناظر بر مباحث حاکمیتی از منظر دولت اسلامی برای شهروندان در جامعه‌‌ی اسلامی است، در حالی که در فقه بین‌‌الملل باید مبانی، قواعد، اصول و احکام فقهی به‌‌صورت جهانی و جهان‌‌شمول دیده شود و حتی ظرفیت ارائه‌‌ی مبانی قواعد اصول و احکام فقهی برای مسلمانان در کشور غیراسلامی و نیز غیرمسلمانان در کشور اسلامی و نیز در روابط دولت اسلامی با کشورهای غیر اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.

نویسنده معتقد است اگر- غیر مسلمانان اعم از دولت‌ها، اشخاص، نهضت‌‌ها- و جریانات مبانی حقوقی فکری و نیز سازمان‌های بین‌‌المللی دولتی و غیردولتی و نیز مراجع حقوقی و قضایی بین‌‌الملل- اعم از داوری و قضایی- از دستورات، مبانی، الزامات، مصادیق، قواعد، احکام اسلامی و… و از علوم اسلامی از قبیل فقه، اصول، تفسیر، فلسفه، عرفان و اخلاق اسلامی استفاده کنند، راه توسعه، سعادت و تکامل جامعه‌‌ی بین‌‌المللی هموار خواهد شد و به‌‌جای خون‌‌ریزی، صلح، امنیت و آرامش به معنای حقیقی کلمه بر گیتی سایه خواهد افکند.

پیشنهادات

باعنایت به مطالب یاد شده، کتاب‌‌های متعدد فقهی از جمله موارد زیر پیشنهاد می‌‌شود.

1. فقه بین‌‌الملل با گرایش عناصر مشکله دولت – کشور.
2. فقه بین‌‌الملل با گرایش روابط دولت‌های اسلامی با یکدیگر و با دولت‌های غیراسلامی.
3. فقه بین‌‌الملل با گرایش وضعیت و حقوقی اشخاص در صحنه‌‌ی بین‌‌الملل.
4. فقه بین‌‌الملل و حقوق جزای بین‌‌الملل.
5. فقه بین‌‌الملل و حقوق بشر.
6. فقه بین‌‌الملل و حقوق بشردوستانه‌‌ی بین‌‌المللی.
7. فقه بین‌‌الملل و سازمان‌های بین‌‌المللی دولتی جهانی.
8. فقه بین‌‌الملل و سازمان‌های بین‌‌المللی دولتی منطقه‌‌ای.
9. فقه بین‌‌الملل و سازمان‌های بین‌‌الملل غیردولتی.
10. فقه بین‌‌الملل و محیط زیست.
11. فقه بین‌‌الملل و مسئولیت بین‌‌المللی.
12. فقه بین‌‌الملل و معاهدات بین‌‌المللی.
13. فقه بین‌‌الملل و عرف بین‌‌المللی.
14. فقه بین‌‌الملل و اصول کلی حقوقی.
15. فقه بین‌‌المللی و دکترین (دکترین و فتاوای معتبر، همانندی‌‌ها و تفاوت‌‌ها).
16. فقه بین‌‌الملل و رویه قضایی بین‌‌المللی.
17. فقه بین‌‌الملل و عدالت.
18. فقه بین‌‌الملل و حقوق دریاها.
19. فقه بین‌‌الملل و حقوق هوا و فضا.
20. فقه بین‌‌الملل و حقوق هسته‌‌ای.
21. فقه بین‌‌الملل و حقوق کامپیوتر و فضای مجازی و شبکه‌‌های مجازی.

نوییسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا ابراهیمی، استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

—————————————–

منابع

۱- ابراهیمی، علیرضا (۱۳۹۷) روش تحقیق باتاکید برگرایش فقه بین‌الملل، انتشارات آئین احمد

۲- قراملکی، احدفرامرز(۱۳۸۳) روش شناسی مطالعات دینی، دانشگاه رضوی مشهد

۳- ابراهیمی، علیرضا(۱۳۹۴) فرهنگ حقوقی نهج البلاغه،آئین احمد، قم

۴- فلسفی، هدایت الله (۱۳۸۳)حقوق بین‌الملل معاهدات، فرهنگ نشر نو. تهران

۵- نکونام، جعفر (۱۳۸۳) روش تحقیق باتاکید برعلوم اسلامی، دانشگاه قم

۶- مکی، محمد (۱۴۰۵) اللمعه الدمشقیه، شهید اول،چاپ، مرعشی نجفی، قم

۷- شهید ثانی،زین الدین (۱۴۰۵) الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ مرعشی نجفی، قم

۸- نجفی، محمدبن حسن (۱۴۰۴) جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارلکتب الاسلامیه، بیروت

۹- حرعاملی،محمدبن حسن (۱۰۳۳) وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه، دارالکتب الاسلامیه، بیروت

۱۰- ابراهیمی، علیرضا(۱۳۹۴) مجموعه مقالات حقوقی، آئین احمد، قم

۱۱- بجنوردی، حسن (۱۳۹۷)،القواعد الفقهیه، انتشارات حقوقی مجد، تهران

۱۲- مظفر، محمد رضا (۱۳۷۳) اصول الفقه، دارالفکر، قم