شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پاسخ اجمالی: اگر چه مال حرام به صورت اجمالی در سرنوشت انسان مؤثر است اما این تأثیر فی الجمله، باعث رقم خوردن سرنوشتی حتمی و غیر قابل تغییر برای انسان نمی گردد. آنچه موجب قساوت قلب و سیاه دلی می شود خوردن اموال دیگران با روحیه ظلم و خیانت و فزون طلبی است اما اگر کسی در خانواده ای رشد کند که از ظلم آنها متنفر باشد نه تنها آثار سوء دامن گیر او نمی شود بلکه نزد خداوند دارای مقامات بیشتر خواهد بود مانند حضور آسیه در دربار فرعون و رشد حضرت موسی(ع) در دربار فرعون.
ثانیا مادر بودن شهربانو دختر یزدگر برای امام سجاد(ع) امری مشکوک و مورد تردید است.
پاسخ تفصیلی: برای روشن شدن زوایای مختلف بحث ناچاریم چند مطلب را جداگانه مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم از این رو مطالب خود را به دو بخش تقسیم می کنیم ودر بخش نخست به تشریح کیفیت تأثیر عواملی همچون مال حرام در سرنوشت انسان و چگونگی رابطه ی میان این دو مقوله به صورت عام می پردازیم و در بخش دوم، پرسش مطرح شده در خصوص مادر حضرت امام سجاد(ع) را مورد بررسی قرار می دهیم.
بخش اول: چگونگی تأثیر عواملی همچون مال حرام در سرنوشت انسان و رابطه ی میان این دو:
در گام نخست باید گفت که در تأثیر محیط بر شکل گیری شخصیت انسان و تحصیل صفات و ملکات فردی وی و حتی انتقال برخی از این صفات به نسل بعد، به صورت وراثت، تردیدی وجود ندارد و امروزه این واقعیت مورد تأیید دانشمندان علم ژنتیک و روان شناسی و غیره قرار گرفته است؛ جالب این که در سالیانی بسیار دور که دانش بشری در دوران طفولیت و نابالغی خود به سر می برد و با کشف این واقعیت قرن ها فاصله داشت؛ این حقیقت در بیانات نورانی پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه هدی(ع) به زیبایی و صراحت بیان شده است.
پیامبر گرامی اسلام در حدیثی می فرمایند: «اُنظر فی ایّ شیء تضعُ و لدَک فانّ العِرق دسّاس؛ بنگر نطفه ی خود را در چه محلی مستقر می کنی زیرا اخلاق اجداد و پدران به فرزندان به ارث می رسد» [۱]
و در جایی دیگر امام صادق(ع) از تأثیر مال حرام در شکل گیری شخصیت فرزندان پرده بر می دارد و می فرماید: «کسب الحرام یبین فی الذریه؛ مال حرام تأثیر خود را در فرزندان آشکار می کند».[۲]
نتیجه آن که تأثیر چنین اموری در شکل گیری شخصیت نسل های بعد، اجمالا مورد تأیید است اما باید دید دامنه ی این تأثیر تا کجاست و آیا گریزگاهی برای برون رفت از آن وجود دارد؟ باید گفت این تأثیرات و روایات ناظر به آن، در مقام بیان اقتضاهاست نه در بیان علت تامه و روابط تخلف ناپذیر؛ مثلا فرزندی که از پدری صالح به وجود آمده در برابر نوزادی که از والدینی ناصالح متولد شده است اقتضای گرایش به خیر بیشتری دارد و بالعکس آن در مورد نوزاد دوم، صادق است اما این اقتضا، در هیچ یک به حد جبر نمی رسد.[۳]
زیرا اراده و اختیار انسان نقشی عظیم در سرنوشت وی ایفا می کند از این روست که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «… تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی؛ [بگو ای پیامبر بارالها] زنده را از مرده بیرون می آوری و مرده را از زنده خارج می کنی» .[۴]
علامه طباطبایی در ذیل آیه ی فوق می فرمایند: «منظور از بیرون کردن زنده از مرده و به عکس، به وجود آوردن مؤمن از صلب پدر کافر و بیرون آوردن کافر از صلب مؤمن است». [۵]
از این روست که می بینیم اسامی برخی انسان های بزرگ و وارسته و با ایمان زینت بخش صفحات تاریخ شده که از نعمت داشتن والدین صالح برخوردار نبوده اند و در عین حال پیامبر اولوالعزمی چون نوح(ع) بر داشتن فرزندی غیر مؤمن تأسف می خورد.
نتیجه آن که انسانی که مدتی در محیط نامناسب و تحت تربیت افراد ناصالح رشد کرده و خود نیز به تبع محیط و فضای ناسالم آن از مال حرام استفاده کرده است ، نیز می تواند با توبه و اراده ای راسخ، خویشتن و نسل پس از خود را از آثار سوء مرحله ی گذشته برحذر دارد و از موهبت عظیم اختیار در راستای ساختن سرنوشتی دل انگیز استفاده کند.
بخش دوم: مادر امام سجاد(ع):
در مورد مادر مکرم حضرت امام سجاد(ع) باید گفت که با توجه به مطالب گذشته، ایشان توانسته اند با اراده ای فولادین در محیط فاسد دربار ساسانی از آثار سوء آن بر حذر باشند (چنان که در تاریخ شواهدی برای آن ذکر شده است که از جمله می توان به آسیه همسر فرعون اشاره کرد) و چه بسا همین امر نیز باعث شده که ایشان شایستگی و افتخار همسر شدن حضرت سیدالشهداء را پیدا کنند.
برخی از دانشمندان اسلامی با ارائه پاسخی نزدیک به این مطلب فرموده اند: «مشیت پروردگار بر این بود که این بانو در میان مردمی مشرک پرورده شود و از عیب کفر و بی دینی بر کنار ماند چنان که مشیت الهی محمد را از شرک و کفر بر کنار داشت».[۶]
باوجود این باید دانست که موضوع مادر بودن شهربانو دختر یزدگرد برای امام سجاد(ع) علی رغم شهرت فراوان آن، از نظر تاریخی در هاله ای از شک و تردید قرار داد و همه ی نصوص تاریخی آن به نحوی مخدوش است به گونه ای که دانشمند معاصر جناب آقای دکتر سید جعفر شهیدی در پژوهشی مفصل و با تتبع فراوان، و بررسی همه ی نصوص تاریخی موجود در این باره، مطلب مذکور را مردود دانسته و مادر بودن شهربانو برای امام سجاد(ع) را نمی پذیرند.
برای مطالعه بیشتر ر.ک: شهیدی، سید جعفر، زندگانی علی بن الحسین، ص ۷ تا ۳۷ ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم ۱۳۶۶
پی‌نوشت:
[۱] (ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، ج ۱۲، ص ۱۱۶، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم ۱۴۰۴).
[۲] (ثقه الاسلام کلینی، الکافی، ج ۵، ص ۱۲۴، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم).
[۳] (رجبی، محمود، انسان شناسی، ص ۱۷۷، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۰، چاپ اول).
[۴] (آل عمران، آیه ۲۷).
[۵] (طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج ۳، ص ۱۳۶، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم).
[۶] مقرم، سید عبدالرزاق، کتاب الامام زین العابدین، ص ۱۰، مطبعه الغری، نجف ۱۳۷۴ ه.ق.
