شبکه اجتهاد: مسأله تعارض ادلّه و اختلاف احادیث از دیرباز مورد توجّه قرار داشته و حتّی میتوان پیشینه آن را، همانطور که گزارشهای متعدّد و همچنین برخی ابواب کتب روایی به خوبی نشان میدهند تا زمان خود امامان(ع) پی گرفت. پس از آن نیز فقیهان و اصولیان یا در نگاشتههای اصولی خود به این مسأله پرداختهاند یا به تدوین رسالههایی جداگانه با محوریت همین موضوع دست یازیدهاند. بنابراین چنین به نظر میرسد که برداشت صحیح از روایات نیازمند آگاهی از این مسأله و تعیین موضع درباره شیوه تعامل با احادیث متعارض است. نکته و پرسش قابل توجّهی که میتواند در نوع …
توضیحات بیشتر »جُستاری درباره «تاریخ فقه اسماعیلیه»/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: پژوهش درباره مذهب «اسماعیلیه» در سالهای گذشته به دلیل تلاشها و تحقیقات مؤسسه مطالعات اسماعیلی در لندن فزونی یافته و به جنبههای گوناگون این مذهب از تاریخ و نسخ خطّی گرفته تا تعلیمات کلامی، تفسیری و… ایشان همواره موضوع پژوهشهای گسترده قرار داشته است. با این حال به نظر میرسد پژوهشهای انجام شده درباره «فقه اسماعیلیه» و «منابع آن» در مقایسه با دیگر زمینهها بسیار اندک بوده است. البتّه تا آنجا که نگارنده جستوجو نموده در سالهای گذشته کتاب «دعائم الإسلام» قاضی نعمان مغربی به عنوان مهمترین منبع فقهی اسماعیلیه محور برخی پژوهشها (اعم از مقالات و پایاننامهها) …
توضیحات بیشتر »حکم، سنت و شریعت: خوانشی از دیدگاههای اصولی آیتالله سیستانی
کتاب «حکم، سنت و شریعت: خوانشی از دیدگاههای اصولی آیتالله سیستانی» به قلم حمیدرضا تمدن و علی الهی خراسانی توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) منتشر شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیتالله سیدعلی سیستانی یکی از نظریهپردازان برجسته در دانش اصول فقه بهشمار میرود. مکتب اصولی وی ترکیبی از روش تاریخی آیتالله بروجردی در قم و قاعدهمندی آیتالله خویی در نجف و تحلیل روایی میرزا مهدی اصفهانی در مشهد است که همواره از تفکر قانونی در اصول فقه دفاع میکند. آیتالله سیدعلی سیستانی معتقد است امامان شیعه که حکم ولایی صادر میکردند صرفا مستند به مصلحت عمومی جامعه بوده است و …
توضیحات بیشتر »نسبت عقل و شریعت در اندیشه آیتالله سیستانی/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: آیتالله سیستانی جزو اندک فقیهانی است که وجود برخی مشابهتها در اندیشهها و تقریرات دروسش با مباحث فلسفه حقوق و همچنین توجّه به مصلحت عمومی نظر پژوهشگران را به خود جلب کرده و بنابر این اهمّیت پرداختن به این اندیشهها را بیش از پیش نمایان میسازد. اندیشههای ایشان در باب اعتبار قانونی، توجّه به اهداف و روح شریعت، تأکید بر عنصر «حق» به جای «تکلیف» در نوشتهها و بیانیهها، اعتقاد به محوریت مصالح عمومی مردم در اعمال ولایت عامه توسّط پیامبر(ص) و امامان(ع) و… بخشی از این نوع اندیشهها هستند که نگارنده این سطور در برخی نوشتههای خود …
توضیحات بیشتر »اصول فقه اسلامی و نخستین نمودهای خردورزی مسلمانان/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: مصطفی عبدالرازق را بدون شک میتوان یکی از مهمترین اندیشمندان و فیلسوفان عرب در دوران معاصر به شمار آورد حال آنکه در ایران چنان که شایسته است به وی و مهمترین نوشته او یعنی کتاب «تمهید لتاریخ الفلسفه الاسلامیه” پرداخته نشده است. اهمیت کتاب یاد شده آن گاه پدیدار میشود که به لحاظ تاریخی بدانیم آن را در چه زمانی نگاشته است. مصطفی عبدالرازق بهعنوان یکی از دانشآموختگان و مدرسان الازهر به اندیشههای فیلسوفان و مستشرقان زمانه خود توجه نشان داد و در برابر حملاتی که علیه “فلسفه اسلامی” توسط آنان انجام میگرفت و برخی از فیلسوفان مسلمان …
توضیحات بیشتر »نگرش تاریخی در فقه؛ از فقیهان تا نواندیشان/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: مسأله «تاریخمندی» فقه و احکام شرعی از سالها پیش تا کنون همواره اختلاف برانگیز بوده و نوشتههای نواندیشان دینی که در آنها بر ضرورت استفاده از شیوه «تاریخی»-البته به معنای خاص آن که پس از قرن هجدهم مورد توجّه قرار گرفت- تأکید کرده بودند تنور این مناقشات را گرمتر کرد، به گونهای که در جهان عرب آثار بسیاری در این زمینه به نگارش درآمد و روشنفکران نیز جهت اثبات نگرش خود به فقه و شریعت، تحلیلهای متفاوتی از احکام فقهی ارائه دادند که عمدتا رنگ و بوی تاریخی، سیاسی و اجتماعی داشت. در دیگر سو فقیهان سنّتی کمتر …
توضیحات بیشتر »آیا نواندیشان «مقاصد الشریعه» را باور دارند؟/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: امروزه در کنار فقیهان مقاصدگرای اهل سنّت همچون یوسف القرضاوی و احمد الریسونی، برخی از نواندیشان(۱) مانند محمد ارکون، محمد عابد الجابری، عبدالمجید الشرفی و شاگردانش، به سبب آن که علم اصول فقه رایج را ناکارآمد دانستهاند، دم از «مقاصد الشریعه» زده و علم مقاصد الشریعه را به عنوان بهترین گزینه برای جایگزینی با اصول فقه مطرح کردهاند.(۲) این در حالی است که تفاوت این گروهها در مبانیشان گاه آنان را رو در روی یکدیگر قرار میدهد. البته این تقابل میان خود نواندیشان نیز قابل مشاهده است. برای نمونه محمد الطالبی که البته خود منتقد برخی آراء فقیهان …
توضیحات بیشتر »علم مقاصد الشریعه؛ درآمدی بر اهمیت تدوین «تاریخ مقاصد الشریعه»
شبکه اجتهاد: یکی از مهمترین موضوعاتی که طی سالهای گذشته کتب، مقالات و پایاننامههای بسیاری درباره آن به نگارش درآمده نظریه/علم مقاصد الشریعه است که در میان اهل سنت به ویژه پس از چاپ کتاب الموافقات شاطبی توسّط محمّد عبده با اقبال فقیهان مواجه شد. در ایران و حتّی در برخی آثاری که در جهان عرب نوشته میشود تصوّر بر آن است که همواره نوگرایان(متجدّدان) به بحث مقاصد الشریعه توجّه نشان دادهاند حال آن که چنین تصوّری از عدم اطّلاع نسبت به تاریخ این نظریه/علم سرچشمه میگیرد. مسأله مهمّ دیگر آن است که امروزه برخی پیشروان جریان نواندیشی در جهان …
توضیحات بیشتر »نگاهی نو به تاریخ فقه شیعه در دوران حضور/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: سخن گفتن درباره تاریخ فقه شیعه به دلایل گوناگون دشوار به نظر میرسد. برای نمونه منابعی که جهت بررسی تاریخ فقه امامیه در دسترس قرار دارد بسیار اندک بوده و همگی مربوط به دورانی متأخرتر از عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هستند. یا آن که گمان میکنیم این مرزبندی میان مذاهب اسلامی در زمینههای گوناگون از جمله فقه از همان ابتدا مانند امروز مطرح بوده است. همچنین نکتهای که بر این دشواری میافزاید آن است که شناخت ما از وضعیت فقه در دوران پیش از عصر صادقین(ع) بسیار اندک بوده و جز چند روایت محدود از امامان …
توضیحات بیشتر »کاوشی نو در نقشیابی اهداف شریعت در منطقه الفراغ
شبکه اجهاد: یکی از نظراتی که بیشتر به واسطه کتاب “اقتصادنا”ی شهید صدر رواج یافت و ادعا بر آن بود که موجب پویایی و انعطاف بیشتر شریعت در مواجهه با مسائل نو پدید میشود، نظریه “منطقۀ الفراغ” است که البته مورد خوانشهای گوناگون و گاه ناهمساز نیز قرار گرفته است. پس از آن نظریه مذکور مورد توجه فقیهان دیگری همچون آیتالله محمدمهدی شمس الدین و آیتالله سید علی سیستانی قرار گرفت. یکی از مسائل قابل توجه درباره این نظریه، پیوند آن با اهداف و مقاصد شریعت است که البته تا کنون پژوهش مستقلی به آن نپرداخته است. حسینعلی سعدی و …
توضیحات بیشتر »نگاهی گذرا به برخی مبانی و نوآوریهای فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی آیتالله سیستانی
شبکه اجتهاد: بدون شک سخن گفتن درباره شیوههای استنباط و مبانی اجتهادی مورد قبول نزد یک فقیه، فی نفسه امری دشوار است، تا چه رسد به آن که بخواهیم یک مقاله کوتاه را به آن اختصاص دهیم. این دشواری درباره آیتالله سیستانی جنبه دیگری نیز مییابد؛ از آن رو که نوشتاری به خامه ایشان منتشر نشده و همه آنچه از مباحث فقهی، اصولی، رجالی و حدیثی ایشان موجود است، تقریراتی است که شاگردان ایشان نگاشتهاند. با این وجود، تأمّل در همین آثار موجود، بهویژه کتابهایی مانند «قاعده لا ضرر و لا ضرار» و «الرافد فی علم الأصول» ۱ که به …
توضیحات بیشتر »تاریخمندی یا ابدیت شریعت؛ استناد به روایت «حلال محمد…» در بوته نقد
منتقدان «تاریخمندی احکام» ضمن استناد به قاعده اشتراک احکام به حدیث «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ…» تمسّک کرده و اثبات ابدیت احکام فقهی را در پس این روایت میجویند. هدف نگارنده در این نوشتار، ارزیابی بحث «تاریخمندی» احکام فقهی و ابعاد آن نیست و تنها نگرش فقیهان به این روایت مد نظر قرار داشته است. شبکه اجتهاد: مسأله دائم یا موقّت بودن احکام فقهی همواره مورد بحث و مناقشه قرار داشته و در سالهای اخیر (۱)، در نتیجه پرسشها و نقدهایی که جریان نواندیشی دینی به ویژه در جهان عرب (تحت عنوان «تاریخیه الأحکام» ۲) مطرح ساخته، بیش …
توضیحات بیشتر »نیمنگاهی به مبانی کلامی نصگرایی متکلمان عقلگرا در فقه
ممکن است برای پژوهشگر تاریخ فقه این گزاره که «متکلّمان در فقه، نصگرا هستند» در نگاه نخست قدری عجیب در نظر آید؛ شاید به این سبب که استدلالات کلامی این گروه بر پایه عقل و همچنین گرایششان به فقه تحلیلی موجب شکلگیری تصویری دیگر در ذهن میشود؛ اما حقیقت آن است که نام این جریان در تاریخ فقه (و فقه امامیه) به عنوان نخستین مخالفان شیوههای استنباط فرامتنی ثبت شده است. برای نمونه همواره به مخالفت این دسته با «قیاس» در کنار «ظاهریه» و همچنین برخی از فقیهان معتزلی (به ویژه پیروان ابراهیم نظّام) اشاره شده است. شبکه اجتهاد: به …
توضیحات بیشتر »آیتالله شبیری زنجانی و تبیین نظر آیتالله بروجردی درباره فقه عامه
شبکه اجتهاد: پس از انتشار یادداشت «حاشیه» بودن فقه شیعه بر فقه عامه «در حاشیه»، یکی از خوانندگان به نام «سید حامد خاتمی» متنی را درباره مبنای آیتالله شبیری زنجانی نگاشته که نوشته ایشان را عیناً برای مخاطبان به اشتراک میگذارم: «احادیث شیعه به منزله تعلیقه (حاشیه) بر فقه عامّه است»، این عنوانِ یکی از دیدگاهها و مبانی منسوب به فقیه والامقام، مرحوم آقای بروجردی است که محقق گرانقدر جناب آقای تمدن در یادداشتی به جمع آوری سخنان ناقلین این مبنا پرداخته بودند. جا دارد به جهت اضافه نمودن برخی شواهد دیگر، به تعابیری از فقیه گرانقدر آیتالله شبیری زنجانی …
توضیحات بیشتر »«حاشیه» بودن فقه شیعه بر فقه عامه «در حاشیه»
شبکه اجتهاد: شاید بحث برانگیزترین نظر درباره نسبت فقه شیعه با فقه اهل سنت، این عبارت از آیتالله سید حسین بروجردی(ره) است که: «فقه شیعه، حاشیهای بر فقه عامه است». گاه ظاهر این عبارت موجب شده است تا برخی همچون آیتالله سید علی میلانی انتساب این عبارت به ایشان را نادرست بدانند و این نظر خود را به نقلی از آیتالله صافی گلپایگانی مستند کردهاند (گفتگویی منتشر شده در شبکه اجتهاد به تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۹۵؛ ظاهراً منظور ایشان شیخ لطفالله صافی گلپایگانی است که البته خود ایشان در مصاحبهای چاپ شده در کتاب چشم و چراغ مرجعیت به توجه …
توضیحات بیشتر »فقه اسلامی و بازخوانی مفهوم «حق» در پرتو «تفکر قانونی»؛ سیری در «گفتمان حق مداری» نزد آیتالله سیستانی
شبکه اجتهاد: نگاهی به تاریخ علم حقوق و به ویژه دگرگونی معنایی خود اصطلاح «حق» پس از قرون وسطی و در دوران روشنگری بیانگر این نکته است که آدمیان نسبت به «حقوق» خود آگاه شدند، حال آن که ادیان عمدتاً بر «تکالیف» تأکید کردهاند. البته این بدان معنا نیست که در دوران کهن یا در ادیان نمیتوان اثری از حق به معنای مدرن آن یافت، بلکه چه بسا در متون دینی، قانون نامهها ومنشورهای حمورابی و کوروش و…، بحث حق و حکم در فقه و مواردی از این قبیل بتوان مشابهتهایی با آنچه در دوران مدرن، حق نامیده میشود مشاهده …
توضیحات بیشتر »نگاهی به امکان و امتناع تحقق «دولت اسلامی» در بستر مدرنیته
شبکه اجتهاد: یکی از کتبی که میتوان آن را از بحث برانگیزترین آثار سالهای اخیر در جهان اسلام و خصوصاً جهان عرب به شمار آورد، کتاب «The Impossible State» اثر اندیشمند مسیحی فلسطینی، پروفسور وائل حلاق است که تقریباً از سه دهه پیش تا کنون، همواره بر «شریعت اسلامی» تمرکز داشته و آثاری را نیز در این زمینه به رشته تحریر درآورده است. این کتاب در سال ۲۰۱۴ م توسط «المرکز العربی للأبحاث ودراسه السیاسات» به چاپ رسید و همچون سایر نگاشتههای حلاق بلافاصله به زبانهای دیگر ترجمه شده و مورد توجه قرار گرفت. در ایران نیز این کتاب به …
توضیحات بیشتر »تصحیح چند باور نادرست درباره «مقاصد الشریعه»/ حمیدرضا تمدن
اختصاصی شبکه اجتهاد: چند روز پیش بود که متوجّه شدم سلسله نشستهایی با عنوان «فقه مقاصدی» در مدرسه تخصصی فقه امام کاظم(ع) در حال برگزاری است و هر هفته یکی از پژوهشگران حوزوی در این زمینه به ارائه یافتههای خود میپردازد. این اقدام گرچه دیر انجام گرفته اما در عین حال از آن جهت که بالأخره میان برنامه ریزان دروس دینی، احساس نیاز به آگاهی از زمینههای پژوهشی جدید در سایر مذاهب به وجود آمده میتواند مایه امیدواری باشد. اما در کنار این نکته مثبت، به عنوان نقطه ضعف نشستهایی از این دست میتوان «عدم ارائه نکات جدید» و «برخورد …
توضیحات بیشتر »نگاه متفاوت امام موسیصدر به مساله چندهمسری
به گزارش شبکه اجتهاد، حمیدرضا تمدن، پژوهشگر و دانشجوی سال آخر دکتری فقه و حقوق دانشگاه امام صادق(ع)، به بهانه مناقشات جاری درباره چند همسری در یادداشتی «کابردپذیری نگاه تاریخی در استنباط احکام از آیات قرآن» را بررسی کرد. مسأله چند همسری(تعدد زوجات) همواره در کشاکش نفی و اثبات موافقان و مخالفان قرار داشته و دانشوران از دریچه علوم انسانی گوناگون همچون جامعه شناسی، حقوق، روانشناسی و… به آن نگریسته اند. این مناقشات و گفتگوها در علوم اسلامی و به طور مشخص علم فقه و تفسیر، به دلیل آن که پای متن و آیه قرآن به میان میآید رنگ و …
توضیحات بیشتر »شافعی و نواندیشان دینی جهان عرب/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: از چند سال گذشته که جریان نواندیشی دینی در جهان عرب توجهم را به خود جلب کرد و مطالعه نوشتههای پیشگامان آن همواره یکی از علاقههایم بوده است دریافتم که نقد برخی آثار و شخصیتها و یا دفاع از آنها در بیشتر موارد به نماد نواندیشی و سنت گرایی تبدیل شده است.(گرچه استثنائاتی همچون مصطفی عبدالرازق هم دارد که مثلا با وجود گرایشهای نواندیشی، به دفاع از شافعی پرداخته و او را نماد عقل گرایی پیش از ورود فلسفه به جهان اسلام میداند.) یکی از این شخصیتها که همواره مورد مناقشه دو جناح قرار گرفته، امام شافعی و اثر مهم …
توضیحات بیشتر »