شبکه اجتهاد: عبدالله بن عبّاس ابن عبدالمطّلب (م ۶۸ق/ ۷-۶۸۶م) در مطالعات اسلامی معاصر معمولًا به عنوان یکی از پایهگذاران علوم دینی شناخته شده است. او همچنین یکی از گرداورندگان قرآن به شمار میرود که قرائات گوناگونش از آیات، بعدها همگی ثبت و ضبط شد. نقش او به عنوان «پدر علم تفسیر قرآن» نیز غیر قابل انکار است، چنان که …
Read More »Tag Archives: حمیدرضا تمدن
تفاوت اصولیان و اخباریان: شیخ جعفر کاشف الغطاء و تمثیل خدمتکار و شهریار/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: درباره تفاوتهای میان اصولیان و اخباریان امامیه به ویژه از زمان شدت یافتن اختلافات بین این دو دسته در پایان قرن دوازدهم و ابتدای قرن سیزدهم قمری آثار فراوانی نوشته شده که بخشی از آنها نیز در مقام پاسخ به ادعای طرف مقابل به رشته تحریر درآمدهاند. با ظهور میرزا محمد اخباری، به دلیل شخصیت جنجالبرانگیز او و …
Read More »قیاس از نگاهی دیگر/ حمیدرضا تمدن
اختصاصی شبکه اجتهاد: درباره قیاس و ماهیت آن از دیرباز در کتب مربوط به اصول فقه سخن گفته شده و البته در روایات شیعه و سنّی از آن سخن به میان آمده است. برای نمونه در کتبی همچون «بصائر الدّرجات» و «الکافی» روایاتی درباره قیاس وجود دارد که البتّه گاه کمتر مورد توجّه قرار گرفتهاند. برای نمونه در «کِتَابُ فَضْلِ …
Read More »تفکیک روایات «افتایی» و «تعلیمی»، قواعد و نمونهها
شبکه اجتهاد: مسأله تعارض ادلّه و اختلاف احادیث از دیرباز مورد توجّه قرار داشته و حتّی میتوان پیشینه آن را، همانطور که گزارشهای متعدّد و همچنین برخی ابواب کتب روایی به خوبی نشان میدهند تا زمان خود امامان(ع) پی گرفت. پس از آن نیز فقیهان و اصولیان یا در نگاشتههای اصولی خود به این مسأله پرداختهاند یا به تدوین رسالههایی جداگانه …
Read More »جُستاری درباره «تاریخ فقه اسماعیلیه»/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: پژوهش درباره مذهب «اسماعیلیه» در سالهای گذشته به دلیل تلاشها و تحقیقات مؤسسه مطالعات اسماعیلی در لندن فزونی یافته و به جنبههای گوناگون این مذهب از تاریخ و نسخ خطّی گرفته تا تعلیمات کلامی، تفسیری و… ایشان همواره موضوع پژوهشهای گسترده قرار داشته است. با این حال به نظر میرسد پژوهشهای انجام شده درباره «فقه اسماعیلیه» و «منابع …
Read More »حکم، سنت و شریعت: خوانشی از دیدگاههای اصولی آیتالله سیستانی
کتاب «حکم، سنت و شریعت: خوانشی از دیدگاههای اصولی آیتالله سیستانی» به قلم حمیدرضا تمدن و علی الهی خراسانی توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) منتشر شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیتالله سیدعلی سیستانی یکی از نظریهپردازان برجسته در دانش اصول فقه بهشمار میرود. مکتب اصولی وی ترکیبی از روش تاریخی آیتالله بروجردی در قم و قاعدهمندی آیتالله خویی در نجف …
Read More »نسبت عقل و شریعت در اندیشه آیتالله سیستانی/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: آیتالله سیستانی جزو اندک فقیهانی است که وجود برخی مشابهتها در اندیشهها و تقریرات دروسش با مباحث فلسفه حقوق و همچنین توجّه به مصلحت عمومی نظر پژوهشگران را به خود جلب کرده و بنابر این اهمّیت پرداختن به این اندیشهها را بیش از پیش نمایان میسازد. اندیشههای ایشان در باب اعتبار قانونی، توجّه به اهداف و روح شریعت، …
Read More »اصول فقه اسلامی و نخستین نمودهای خردورزی مسلمانان/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: مصطفی عبدالرازق را بدون شک میتوان یکی از مهمترین اندیشمندان و فیلسوفان عرب در دوران معاصر به شمار آورد حال آنکه در ایران چنان که شایسته است به وی و مهمترین نوشته او یعنی کتاب «تمهید لتاریخ الفلسفه الاسلامیه” پرداخته نشده است. اهمیت کتاب یاد شده آن گاه پدیدار میشود که به لحاظ تاریخی بدانیم آن را در …
Read More »نگرش تاریخی در فقه؛ از فقیهان تا نواندیشان/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: مسأله «تاریخمندی» فقه و احکام شرعی از سالها پیش تا کنون همواره اختلاف برانگیز بوده و نوشتههای نواندیشان دینی که در آنها بر ضرورت استفاده از شیوه «تاریخی»-البته به معنای خاص آن که پس از قرن هجدهم مورد توجّه قرار گرفت- تأکید کرده بودند تنور این مناقشات را گرمتر کرد، به گونهای که در جهان عرب آثار بسیاری …
Read More »آیا نواندیشان «مقاصد الشریعه» را باور دارند؟/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: امروزه در کنار فقیهان مقاصدگرای اهل سنّت همچون یوسف القرضاوی و احمد الریسونی، برخی از نواندیشان(۱) مانند محمد ارکون، محمد عابد الجابری، عبدالمجید الشرفی و شاگردانش، به سبب آن که علم اصول فقه رایج را ناکارآمد دانستهاند، دم از «مقاصد الشریعه» زده و علم مقاصد الشریعه را به عنوان بهترین گزینه برای جایگزینی با اصول فقه مطرح کردهاند.(۲) …
Read More »علم مقاصد الشریعه؛ درآمدی بر اهمیت تدوین «تاریخ مقاصد الشریعه»
شبکه اجتهاد: یکی از مهمترین موضوعاتی که طی سالهای گذشته کتب، مقالات و پایاننامههای بسیاری درباره آن به نگارش درآمده نظریه/علم مقاصد الشریعه است که در میان اهل سنت به ویژه پس از چاپ کتاب الموافقات شاطبی توسّط محمّد عبده با اقبال فقیهان مواجه شد. در ایران و حتّی در برخی آثاری که در جهان عرب نوشته میشود تصوّر بر …
Read More »نگاهی نو به تاریخ فقه شیعه در دوران حضور/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: سخن گفتن درباره تاریخ فقه شیعه به دلایل گوناگون دشوار به نظر میرسد. برای نمونه منابعی که جهت بررسی تاریخ فقه امامیه در دسترس قرار دارد بسیار اندک بوده و همگی مربوط به دورانی متأخرتر از عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هستند. یا آن که گمان میکنیم این مرزبندی میان مذاهب اسلامی در زمینههای گوناگون از جمله …
Read More »کاوشی نو در نقشیابی اهداف شریعت در منطقه الفراغ
شبکه اجهاد: یکی از نظراتی که بیشتر به واسطه کتاب “اقتصادنا”ی شهید صدر رواج یافت و ادعا بر آن بود که موجب پویایی و انعطاف بیشتر شریعت در مواجهه با مسائل نو پدید میشود، نظریه “منطقۀ الفراغ” است که البته مورد خوانشهای گوناگون و گاه ناهمساز نیز قرار گرفته است. پس از آن نظریه مذکور مورد توجه فقیهان دیگری همچون …
Read More »نگاهی گذرا به برخی مبانی و نوآوریهای فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی آیتالله سیستانی
شبکه اجتهاد: بدون شک سخن گفتن درباره شیوههای استنباط و مبانی اجتهادی مورد قبول نزد یک فقیه، فی نفسه امری دشوار است، تا چه رسد به آن که بخواهیم یک مقاله کوتاه را به آن اختصاص دهیم. این دشواری درباره آیتالله سیستانی جنبه دیگری نیز مییابد؛ از آن رو که نوشتاری به خامه ایشان منتشر نشده و همه آنچه از …
Read More »تاریخمندی یا ابدیت شریعت؛ استناد به روایت «حلال محمد…» در بوته نقد
منتقدان «تاریخمندی احکام» ضمن استناد به قاعده اشتراک احکام به حدیث «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ…» تمسّک کرده و اثبات ابدیت احکام فقهی را در پس این روایت میجویند. هدف نگارنده در این نوشتار، ارزیابی بحث «تاریخمندی» احکام فقهی و ابعاد آن نیست و تنها نگرش فقیهان به این روایت مد نظر قرار داشته است. شبکه اجتهاد: مسأله …
Read More »نیمنگاهی به مبانی کلامی نصگرایی متکلمان عقلگرا در فقه
ممکن است برای پژوهشگر تاریخ فقه این گزاره که «متکلّمان در فقه، نصگرا هستند» در نگاه نخست قدری عجیب در نظر آید؛ شاید به این سبب که استدلالات کلامی این گروه بر پایه عقل و همچنین گرایششان به فقه تحلیلی موجب شکلگیری تصویری دیگر در ذهن میشود؛ اما حقیقت آن است که نام این جریان در تاریخ فقه (و فقه …
Read More »آیتالله شبیری زنجانی و تبیین نظر آیتالله بروجردی درباره فقه عامه
شبکه اجتهاد: پس از انتشار یادداشت «حاشیه» بودن فقه شیعه بر فقه عامه «در حاشیه»، یکی از خوانندگان به نام «سید حامد خاتمی» متنی را درباره مبنای آیتالله شبیری زنجانی نگاشته که نوشته ایشان را عیناً برای مخاطبان به اشتراک میگذارم: «احادیث شیعه به منزله تعلیقه (حاشیه) بر فقه عامّه است»، این عنوانِ یکی از دیدگاهها و مبانی منسوب به …
Read More »«حاشیه» بودن فقه شیعه بر فقه عامه «در حاشیه»
شبکه اجتهاد: شاید بحث برانگیزترین نظر درباره نسبت فقه شیعه با فقه اهل سنت، این عبارت از آیتالله سید حسین بروجردی(ره) است که: «فقه شیعه، حاشیهای بر فقه عامه است». گاه ظاهر این عبارت موجب شده است تا برخی همچون آیتالله سید علی میلانی انتساب این عبارت به ایشان را نادرست بدانند و این نظر خود را به نقلی از …
Read More »فقه اسلامی و بازخوانی مفهوم «حق» در پرتو «تفکر قانونی»؛ سیری در «گفتمان حق مداری» نزد آیتالله سیستانی
شبکه اجتهاد: نگاهی به تاریخ علم حقوق و به ویژه دگرگونی معنایی خود اصطلاح «حق» پس از قرون وسطی و در دوران روشنگری بیانگر این نکته است که آدمیان نسبت به «حقوق» خود آگاه شدند، حال آن که ادیان عمدتاً بر «تکالیف» تأکید کردهاند. البته این بدان معنا نیست که در دوران کهن یا در ادیان نمیتوان اثری از حق …
Read More »نگاهی به امکان و امتناع تحقق «دولت اسلامی» در بستر مدرنیته
شبکه اجتهاد: یکی از کتبی که میتوان آن را از بحث برانگیزترین آثار سالهای اخیر در جهان اسلام و خصوصاً جهان عرب به شمار آورد، کتاب «The Impossible State» اثر اندیشمند مسیحی فلسطینی، پروفسور وائل حلاق است که تقریباً از سه دهه پیش تا کنون، همواره بر «شریعت اسلامی» تمرکز داشته و آثاری را نیز در این زمینه به رشته …
Read More »تصحیح چند باور نادرست درباره «مقاصد الشریعه»/ حمیدرضا تمدن
اختصاصی شبکه اجتهاد: چند روز پیش بود که متوجّه شدم سلسله نشستهایی با عنوان «فقه مقاصدی» در مدرسه تخصصی فقه امام کاظم(ع) در حال برگزاری است و هر هفته یکی از پژوهشگران حوزوی در این زمینه به ارائه یافتههای خود میپردازد. این اقدام گرچه دیر انجام گرفته اما در عین حال از آن جهت که بالأخره میان برنامه ریزان دروس …
Read More »نگاه متفاوت امام موسیصدر به مساله چندهمسری
به گزارش شبکه اجتهاد، حمیدرضا تمدن، پژوهشگر و دانشجوی سال آخر دکتری فقه و حقوق دانشگاه امام صادق(ع)، به بهانه مناقشات جاری درباره چند همسری در یادداشتی «کابردپذیری نگاه تاریخی در استنباط احکام از آیات قرآن» را بررسی کرد. مسأله چند همسری(تعدد زوجات) همواره در کشاکش نفی و اثبات موافقان و مخالفان قرار داشته و دانشوران از دریچه علوم انسانی …
Read More »شافعی و نواندیشان دینی جهان عرب/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: از چند سال گذشته که جریان نواندیشی دینی در جهان عرب توجهم را به خود جلب کرد و مطالعه نوشتههای پیشگامان آن همواره یکی از علاقههایم بوده است دریافتم که نقد برخی آثار و شخصیتها و یا دفاع از آنها در بیشتر موارد به نماد نواندیشی و سنت گرایی تبدیل شده است.(گرچه استثنائاتی همچون مصطفی عبدالرازق هم دارد که …
Read More »سایه سنگین «لزوم تأسیس فقه جدید» بر سر نواندیشی/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: شاید کسانی که با کتب فقهی و اصولی گوناگون سروکار داشتهاند همچون راقم این سطور با مسائل یا پرسشهایی روبهرو شدهاند که تناقض میان آنها در نگاه نخست عجیب و البته آزار دهنده بوده است. بهعنوان مثال در این سالها دو پرسش همواره ذهنم را به خود مشغول کرده است: ۱- چرا هیچیک از فقیهانی که از محذور …
Read More »کتب «تاریخ فقه» و ضرورت بازنگری در آنها
شبکه اجتهاد: با شروع تابستان تصمیم گرفتم به سبب کسب آمادگی لازم جهت تدریس درس «تاریخ فقه و اصول فقه» در یکی از مراکز آکادمیک در سال تحصیلی جدید، قدری بیشتر با آثاری که در این زمینه نوشته شده و البته همواره یکی از علاقهمندیهای پژوهشیام به شمار میرفته است انس بگیرم. ابتدا تلاش کردم تا آثاری که به زبان …
Read More »رویکردهای سهگانه تقابل سنت و تجدد/ مهمترین اصلاح گرایان و مدعیان بازنگری در جهان عرب جدید
اندیشه اصلاح گری دینی در عصر جدید در جهان اسلام به بازنگری در اندیشههای دینی توجه نشان داد که مجموع آنها را میتوان در اصلاح بر پایه نقد عمل مسلمانان، نقد آموزههای مذهبی سنتی و نقد روشها و رویکردهای سنتی خلاصه کرد. به گزارش شبکه اجتهاد، پژوهشگر و دانشجوی دکترای فقه و حقوق دانشگاه امام صادق (ع) در نشست «مطالعات …
Read More »فقه اسلامی و اقتباس از قانوننامههای پیش از اسلام، از ادّعا تا واقعیت
شبکه اجتهاد: یکی از مسائلی که اسلام پژوهان غربی در مسیر مطالعات خود همواره به آن توجه داشتهاند همانا «مشابهتهای میان فقه اسلامی با قوانین سایر ادیان و سرزمینها» است. البته اینگونه به نظر میرسد که گرایش «خاستگاه یابی» برای تعالیم دینی و خصوصاً آموزههای اسلامی، جزئی جدایی ناپذیر از مطالعات اسلامی در مغرب زمین است و حتّی برخی همچون …
Read More »روش تنجیزی و تعذیری، در بررسی روایات طبی کارگشا نیست/ اجتهاد دوساله، حاصل ناآشنایی با علوم اسلامی است/ اگر با طب اسلامی مقابله نکنیم، فردا به حمل و نقل اسلامی هم دچار میشویم!
حمیدرضا تمدن با اشاره به اینکه مدعیان طب اسلامی به حوزه تکوین و تشریع توجه نداشته و مواجه علمی و محققانه با روایات طبی ندارند، گفت: حق نداریم به استناد یک روایت نسخه ای عمومی را بچیپیم. اختصاصی شبکه اجتهاد: در سالهای گذشته عدهای با نام متخصص «طب اسلامی» به درمان مردم پرداختهاند و ضمن نفی طب جدید و تمامی …
Read More »فقه اسلامی و اقتباس از قانوننامههای پیش از اسلام، از ادّعا تا واقعیت
شبکه اجتهاد: یکی از مسائلی که اسلام پژوهان غربی در مسیر مطالعات خود همواره به آن توجه داشتهاند همانا «مشابهتهای میان فقه اسلامی با قوانین سایر ادیان و سرزمینها» است. البته اینگونه به نظر میرسد که گرایش «خاستگاه یابی» برای تعالیم دینی و خصوصاً آموزههای اسلامی، جزئی جدایی ناپذیر از مطالعات اسلامی در مغرب زمین است و حتّی برخی همچون …
Read More »فقهپژوهی در غرب چه اهدافی را دنبال میکند؟/ حمیدرضا تمدن
شبکه اجتهاد: آنچه نگارنده طی پژوهشهای خود بدان دست یافته، این است که «فقهپژوهی» افزون بر آنکه در یک چارچوب عام بهعنوان شاخهای از مطالعات اسلامی مورد بررسی قرار گرفته، دست کم در شروع خود نیز به گونهای خاص دارای ارتباط تنگاتنگ با مبحث تاریخگذاری حدیث است. بدینسان «گلدزیهر» یا «شاخت» که بیشتر تلاشهایشان معطوف به بررسی اصالت روایات بوده، …
Read More »